ძუძუმწოვრები არის ხერხემლიან ცხოველთა კლასი, რომელთა ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანია მათი ნაშიერების რძით გამოკვება. ეს კლასი შედის Synapsidomorpha-ს ოთხფეხა ქვეჯგუფში. ბიოლოგების შეფასებით, ცნობილია 5500 თანამედროვე ძუძუმწოვართა სახეობა, რომელთა შემადგენლობაშია - გონიერი ადამიანის სახეობაც (ლათ. Homo sapiens); ძუძუმწოვართა სახეობის საერთო რაოდენობა, გადაშენებულ სახეობათა ჩათვლით 20 000-სს აღემატება. რუსეთის ტერიტორიაზე 2002) ცხოვრობს დაახლოებით 380 სახეობა.

ძუძუმწოვრები გავრცელებულია თითქმის ყველგან. ისინი წარმოიშვნენ ტრიასის ხანის დასასრულს მაღალგანვითარებული სინაპსიდისგან. ძუძუმწოვრებს განეკუთვნება ამჟამად მობინადრე  ერთგასავლიანები, ჩანთოსნები და პლაცენტურები, ასევე გადაშენებული ჯგუფის დიდი რაოდენობაც. თანამედროვე სახეობები, რომლებიც შედის ძუძუმწოვართა კლასში აერთიანებს 26-29 რიგს.

ძუძუმწოვართა გარეგნული სახე საკმაოდ მრავალფეროვანია, მაგრამ აგებულების მიხედვით სრულად შეესაბამება სხვა ოთხფეხებს.  ძუძუმწოვართა ანატომია და ფიზიოლოგია ხასიათდება იგივე ფუნქციური სისტემების არსებობით, როგორიც გააჩნიათ სხვა ოთხფეხა ცხოველებს. თუმცა უამრავმა ამ სისტემიდან მიღწია განვითარების მაღალ დონეს, ასე რომ აღნიშნული კლასი ხერხემლიანთა შორის ითვლება, როგორც მეტად მაღალორგანიზებული. ძუძუმწოვრების ადაპტაცია ცხოვრების სხვადასხვა გარემოსთან სავსებით მრავალგვარია, მათი ქცევა გამოირჩევა სირთულით და მრავალფეროვნებით. მათ უჭირავთ დომინირებული პოზიცია ხმელეთზე მობინადრე ფაუნას შორის (წყლის გარემოში კი ისინი ადგილს უთმობენ მხოლოდ სხივფარფლიან თევზებს). ძუძუმწოვრები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ადამიანის ცხოვრებასა და საქმიანობაში: ისინი მოქმედებენ, როგორც ადამიანის საკვების და სამრეწველო ნედლეულის ძირითადი წყარო, ასრულებენ სატრანსპორტო ფუნქციას, გამოიყენება, როგორც ძალოვანი ცხოველები და ასევე როგორც ლაბორატორიული ცხოველები და შინაური ცხოველები (ბინადრები).

ლათინური სახელწოდება Mammalia  წარმოადგენს წარმოებულს ლათინურიდან mamma - "გულმკერდი, ცური" (ყველა ძუძუმწოვართათვის სარძევე ჯირკვლის არსებობასთან დაკავშირებით). იგივე მნიშვნელობა აქვს ფრანგ. mammifères, ესპანურ mamíferos, იტალ. mammiferi, პორტუგ. mamíferos, ესპერანტო mamuloj (ინგლ. mammals წარმოებული ლათინურიდან). „რძით მკვებავების“ მნიშვნელობას გააჩნია სახელწოდებები გერმ. Säugetiere, ნიდერლანდ. zoogdieren, რუსულად млекопитающие; „რძის მწოვრების“ მნიშვნელობას გააჩნია სახელწოდებები პოლონურად ssaki, უკრაინულად ссавці. ძუძუმწოვართა შესწავლით  დაკავებულია მეცნიერება თერიოლოგია მამმალიოლოგია).

gavrceleba

ძუძუმწივრები გავრცელებულია მთელს მსოფლიოში და გვხვდება ყველა კონტინენტზე, ყველა ოკეანესა და არსებული კუნძულების უმრავლესობაზე. ერთგასავლიანების თანამედროვე არეალი შემოიფარგლება ავსტრალიით, ტასმანიით და ახალი გვინეით, ჩანთოსნების - ავსტრალიით, ოკეანიით და ამერიკის ორივე კონტინენტით. ყველაზე ფართო გავრცელება გააჩნია პლაცენტურებს, რომლებიც მეზოზოური ხანის დასასრულიდან გახდნენ ხმელეთის დომინირებული ხერხემლიანები ყველა კონტინენტზე ავსტრალიის და ანტარქტიდის გარდა და ჭარბობენ თავისი რაოდენობით, ბიომასით და კვებითი ჯაჭვის პოზიციით. ევროპის კოლონიზაციის დაწყებამდე ავსტრალიაში ადამიანის გარდა ბინადრობდა მხოლოდ პლაცენტურების რამდენიმე სახეობა, კერძოდ ღამურები და თაგვისნაირები. სხვა მატერიკებისგან შორს მდებარე კუნძულებზე ადამიანის გამოჩენამდე არსებობდა ძუძუმწოვარ ფაუნის მხოლოდ ძალიან ღარიბი სახეობა: მათგან უმრავლესობაზე, მათ შორის ახალ ზელანდიაში, მას წარმოადგენდა ღამურათა მხოლოდ რამდენიმე სახეობა.

ძუძუმწოვრებით დასახლებულია დედამიწის თითქმის ყველა ბიოტოპები და გვხვდება როგორც უდაბნოში და ტროპიკულ ტყეებში ასევე მაღალ მთაში და პოლარულ რეგიონებში. მრავალ რეგიონებსა და ბიოტოპებს, რომლებშიც იშვიათად ბინადრობენ ადამიანები და ასევე ძუძუმწოვრები, განეკუთვნება ღრმაწყლიანი ოკეანე და ანტარქტიკის კონტინენტი, თუმცა მის სანაპიროსთან გვხდება სელაპები და ვეშაპები. მაგრამ წარსულში, როდესაც ანტარქტიდა ჯერ კიდევ არ იყო  მთლიანად დაფარული ყინულის საფარველით, ძუძუმწოვრრები ამ მატერიკზეც ბინადრობდნენ: ამაზე მეტყველებს ეოცენის ხანისთვის განკუთვნილი გონდვანატერიების, ჩანთოსნების (პოლიდოლოსმაგვარები, მიკრობიოტერიები) და პლაცენტარულების (არასრულკბილებიანების, ლითოპტერნების, ასტრაპოთერიების) ნაშთების ნამარხები. ტექნიკური საშუალებების გამოყენებით თანამედროვე ადამიანი შეიჭრა ისეთ ადგილებში, რომლებიც მიუვალი იყო სხვა ძუძუმწოვრებისთვის: მიაღწია სამხრეთ პოლუსს, ავიდა ჯომოლუნგმას მწვერვალებზე და სხვა მაღალ მთებზე, დაეშვა მარიანის ღრმულის ფსკერზე, დაიწყო კოსმოსური სივრცის ათვისება. თუმცა, ადამიანის ზოგიერთ  წამოწყებაში მონაწილეობას ღებულობდნენ ძაღლები: რ. ამუნდსენმა მიაღწია  სამხრეთ პოლუსს ძაღლების მარხილით, ხოლო ლაიკამ განახორციელა თავისი ორბიტული კოსმოსური ფრენა ი.გაგარინამდე 3,5 წლით ადრე.

ბევრი ძუძუმწოვრისთვის არ არსებობს დიდი არეალი, რადგანაც მათ ფართოდ განსახლებას აბრკოლებს გარე სამყაროს პირობებისადმი მიჯაჭვულობა ტემპერატურული რეჟიმი, კვების რესურსები, ნიადაგის, გრუნტის და ოროგრაფიული პირობები) და ბუნებრივი დაბრკოლებების არსებობა, მაგალითად, საზღვაო სივრცე. ამგვარად, მიწის კურდღელი, რომელიც ბინადრობს აღმოსავლეთ ყიზილყუმსა და ყარაყუმში, ცხოვრობს მხოლოდ ბუჩქებით დაფარულ ფხვიერ ქვიშაში; ლუმურისებრთა ბინადრობის არეალი შეზღუდულია მადაგასკარის ტროპიკული ტყეებით და მისი მეზობელი კუნძულებით. ძუძუმწოვრების სახეობების სპეციფიკის აღრიცხვა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს დედამიწის ზოოგეოგრაფიული დარაიონებისას.

ganmasxvavebeli Taviseburebani

ნაშიერთა რძით გამოკვების გარდა, ძუძუმწოვართა უმრავლესობისთვის დამახასიათებელია მთელი რიგი ნიშნები, რომლებიც განასხვავებენ მათ, როგორც წესი, სხვა ხერხემლიანებისგან;

ცოცხალმშობიარობა პერვოზვერების პირველცხოველების) ქვეკლასის წარმომადგენლების გარდა);

ნამდვილი ჰომეოთერმია თბილსისხლიანი; გამონაკლისს წარმოადგენს შიშველი მღრღნელი - მიწისმთხრელი);

თმის საფარის არსებობა ბეწვის), კანქვეშა ჯირკვალთა ძლიერი განვითარება საოფლე და ცხიმოვანი), ასევე რქოვანი წარმონაქმნების ძლიერი განვითარება.

თავის ქალაში ყვრიმალის ერთი რკალის არსებობა;

ხერხემლის მკაფიო გამიჯვნა 5 განყოფილებად (კისრის, გულმკერდის, წელის, გავის, კუდის).

xerxemlis platiceluri tipi

ხერხემლის კისრის ნაწილში 7 მალის არსებობა გამონაკლისი იშვიათად არის), პირველ მათგანთან ორი კეფის ბირთვით  მისახსრებულია თავის ქალა;

დიაფრაგმის არსებობა, კანქვეშა მუსკულატურის განვითარება;

ნერვული სისტემის განვითარების მაღალი დონე, რომელიც უზრუნველყოფს მოქნილ რეაგირებას გარემოს მხრიდან ზემოქმედებაზე;

თავის ტვინის აგებულების განსაკუთრებული ტიპი მათ შორის წინა ტვინის ძლიერი განვითარება, ძირითადი მხედველობიოთი ცენტრის ფუნქციის და ქცევის რთული ფორმების მართვის ცენტრის მასზე გადასვლა).

ზურგის ტვინში რუხი ნივთიერების  დალექვის თავისებური ხასიათი, რომლის დროსაც ის განივ ჭრილში წარმოქმნის „პეპლის“ ფიგურას გვერდითი მორჩებით - „რქებით“;

პირამიდული გზის არსებობა წინა ტვინიდან მოგრძო ზურგის ტვინისკენ;

ინერვაციის არეალში სიმპათიკური და პარასიმპათიკური ნერვული სისტემის ურთიერთ გადაფარვა გადახურვა სიმპათიკური და პარასიმპათიკური ნერვული სისტემის, სანამ სრულად გადაიხურება მის სრულ დაფარვამდე;

შუა ყურის სამი სასმენი ძვლის, გარეთა სასმენი მილის და ყურის ნიჟარის არსებობა;

ფილტვების ალვეოლური აგებულება;

სისხლის მიმოქცევის წრის სრული დაყოფა, რომელიც უზრუნველყოფს ოთხკამერიანი გულის და ერთი (მარცხენა) აორტის რკალის არსებობას;

თირკმელებში სისხლის მიმოქცევის არსებობა, რაც დამახასიათებელია დანარჩენი ოთხფეხა საქონლისთვის;

უბირთვო ერითროციტები;

ჰეტეროდონტური კბილები მჭრელებად, ეშვებად, ფესვზედა და მოლარებად დიფერენცირებული), რომლებიც ჩამჯდარია ყბის უჯრედებში ალვეოლებში);

ძუძუმწოვართა უმრავლესობისთვის მნიშვნელოვანი რაოდენობის ლიმფატიკური ქსოვილის არსებობა ბრმანაწლავის კედლებში.

სათესლეების ოვალური ფორმა;

ცოფის დაავადებებისადმი მგრძნობელობა(ძუძუმწოვრების გარდა, ცნობილია მხოლოდ ზოგიერთი სოკოებისთვის).

warmoSoba

თანამედროვე მოსაზრებების თანახმად, ძუძუმწოვრები  წარმოიშვნენ ცინოდონტების ჯგუფის სინაპსიდისგან, რომლებიც გამოიყვნენ  ტრიასის პერიოდის ბოლოს. მეტად განვითარებული ცინოდონტები უკვე ძლიერად გვაგონებენ ძუძუმწოვრებს, როგორც, მაგალითად Oligokyphus ნახატზე Tritylodontidae-ის ოჯახიდან თავისი განვითარებული მატყლის/ბეწვის საფარველით, რომელიც ბინადრობდა გვიანი ტრიასის და ადრეული იურიულ პერიოდში. ამ პერიოდშივე ადგილი ჰქონდა ძუძუმწოვრების საწყის დივერგენციას: გვიან ტრიასაში ნაპოვნია ადელობაზილევსის, მორგანუკოდონტების, კიუნეოტერიას და ხარამიიდის ნაშთები. ამ უკანასკნელებს ჩვეულებრივ განიხილავენ, როგორც ალლოტერიების ქვეჯგუფის ან ინფრაკლასის) ადრეულ წარმომადგენლებს, რასაც მიაკუთვნებენ ასევე მრავალბორცვიან ძუძუმწოვრებს - ნეზოზოური ძუძუმწოვრების მეტად მრავალსახოვან და მრავალრიცხოვან რაზმს, რომლებიც არსებობდნენ 100 მლნ. წელზე მეტ ხანს; რაც შეეხება მორგანუკოდონტებს, ისინი თავისი სახით და აგებულებით საგანგებოდ ახლოს არიან ყველა მეტად გვიანი ძუძუმწოვრის სავარაუდო წინაპართან.

ზედა ტრიასაში გამოიყოფა ძუძუმწოვრების სხვა ძირითადი ხაზებიც, რომელთა ცნობილი ნაშთები განეკუთვნება უფრო გვიან ხანას: ხაზი, რომელიც მოიცავს ერთგასავლიანებს; ტრიკონოდონტებს იურიული - ცარცის); და ბოლოს ის ხაზი, რომელსაც ეკუთვნის ჩანთოსანი და პლაცენტური, რომლებიც იურიულ პერიოდში გამოიყვნენ (განცალკევდენ)  ერთმანეთისგან.

klasifikacia

ძუძუმწოვრების თანამედროვე სახეობები წარმოქმნის კარგად შემოხაზულ ჯგუფს. ეს ჯგუფი აღწერილ იქნა 1758 წელს, როგორც Mammalia-ს კლასი კ. ლინნეემის მიერ მისი „ბუნების სისტემის “მე-10 გამოცემაში. მოცემულ გამოცემაში ლინნეი  აღნიშნავს ძუძუმწოვართა მხოლოდ 184 სახეობას; ამჟამად კი ძუძუმწოვართა თანამედროვე კლასი აერთიანებს 26-29 რიგს, 153 ოჯახს და 1229 გვარს.

მოგვიანებით ძუძუმწოვართა კლასის შემადგენლობაში გაერთიანებულ იქნა მრავალრიცხოვანი გადაშენებული რიგიც, ზოგიერთი მათგანის მაგ. დოკოდონას, მორგანუკოდონას, სინოკონოდონას და ზოგიერთი XIX-XX საუკუნეებში აღმოჩენილი მეზოზოური ცხოველების) ამ კლასში შეყვანის მართლზომიერება რიგი პალეონტოლოგების აზრით ეჭვს იწვევს.

ინფრაკლასების და უფრო მაღლა, ტრადიციული კლასიფიკაცია, რომელიც გაფორმდა XIX საუკუნის ბოლოს, გამოიყურება შემდეგნაირად:

კლასი:  Mammalia Linnaeus, 1758
ქვეკლასი: Prototheria Gill, 1872
ქვეკლასი: Theria Parker & Haswell, 1897 ინფრაკლასი: Metatheria Huxley, 1880 (ან  Marsupialia Illiger, 1811)
ინფრაკლასი Eutheria Gill, 1872 (ან  Placentalia Owen, 1837)

ფრჩხილებში მოცემული სახელწოდებები გამოიყენება ან როგორც შესაბამისი ინფრაკლასების სახელწოდებების ალტერნატიული სახელები, ან როგორც მათი კრაუნ-ჯგუფის სახელწოდებები.

უნდა აღინიშნოს, რომ ძუძუმწოვართა დაყოფა სამ კლასად პროტო, მეტა და ეუთერიებზე შემოთავაზებულ იქნა ჯერ კიდევ ფრანგი ზოოლოგის ა. ბლენვილის მიერ (1839წ.), რომელიც, მართალია სარგებლობდა სხვა სახელწოდებებით (შესაბამისად: „ფრინველისსაშოსებრი“, „ორმაგსაშოსებრი“, „ერთსაშოიანი“).

მრავალჯერ წარმოდგენილ იქნა ძუძუმწოვართა უფრო თანამედროვე კლასიფიკაცია, რომლებიც საშუალებას იძლევა, კერძოდ, ადეკვატურად წარმოჩინდეს ურთიერთობა მრავალრიცხოვან გადაშენებულ ჯგუფებს შორის, მაგრამ არც ერთი მათგანი არ გახდა საყოველთაოდ მიღებული ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით.

რუსულ ენაზე ტაქსონა Theria არის ზუძუმწოვართა უმსხვილესი ქვეჯგუფის სახელწოდება, რაც ჩვეულებრივ ითარგმნება, როგორც „ცხოველები“ მხეცები მოცემული მნიშვნელობით ის გამოიყენება სიტყვა „თერიას“ პარალელურად, იხ. ცხოველები). ზოგჯერ კი სიტყვა ცხოველები გამოიყენება როგორც სიტყვა „ძუძუმწოვართა“ სინონიმი. მოცემული ტაქსონის წოდება სხვადასხვა კლასიფიკაციაში განსხვავებულია: ეს ან ძუძუმწოვართა ქვეკლასია Prototheria (პირველცხოველების) ქვეკლასის საპირისპირო, ან მისგან რიგი გადაშენებული ჯგუფების გამოკლების შემდეგ - არსებითად უფრო დაბალი რანგის ტაქსონი (მაკკენი-ბელლის სისტემაში მას გააჩნია წოდება „ნადკოჰორტები - სისხლისმწოვრები“).

garegnoba

ზომებით და გარეგნული შეხედულებით ძუძუმწოვრები არიან ძლიან განსხვავებულები. თუმცა მათ უმრავლესობას სხეული, როგორც სხვა ამნიოტებს, აქვთ მკაფიოდ დანაწეევრებული: თავი, კისერი, სხეული, ორი წყვილი კიდური და კუდი. ამ ნაწილების ფორმები და სხეულის ამ ნაწილების შეფარდებები სხვადასხვა სახეობებში სხვადასხვაგვარია მათი გარემოსადმი შემგუებლობის/ადაპტაციის, მათი მოძრაობის დამახასიათებელი უპირატესობის მიხედვით. კარგად არის ცნობილი როგორც ჟირაფის არაპროპორციული გრძელი კისერი, რომელიც აძლევს მას საშუალებას ხეებიდან მოწყვიტოს ფოთლები და ნორჩი ყლორტები, ასევე კისრის სრული არარსებობა ვეშაპისებრთა ცხოველებში. ძლიერად განსხვავებულია ასევე კუდის სიგრძე: თუ გრძელკუდიან ხვლიკს (Manis tetradactyla) კუდი და გრძელყურა მიწის კურდღელს Euchoreutes naso) ყურები თავის სხეულზე  ორჯერ დიდი აქვთ, მაშინ, როცა hyraxes, დამანს, პატარა ლორს და ყველა ჰომინოიდს კუდი საერთოდ არ გააჩნიათ.

სხვა ძუძუმწოვრებისგან გარეგნულად მეტად ძლიერად განსხვავებულნი არიან (ხელფრთიანები) ღამურები, რომელთა წინა კიდურებმა განიცადა სახეცვლილება და ფრთებად გადაიქცა, და ასევე სირენები და ვეშაპისებრნი, რომელთა წინა კიდურები, მათი წყლის მობინადრედ გადაქცევის შემდეგ, გარდაიქმნა ფარფლებად, ხოლო უკანა კიდურები გაქრა. ამიტომაც ხალხურ სისტემატიკაში და ადრეულ მეცნიერულ ზოოლოგიურ კლასიფიკაციაში ღამურები და ვეშაპები არ შედიოდა „ცხოველების/მხეცების“ ჯგუფის შემადგენლობაში. მხოლოდ 1693 წ. ჯ. რეიმ მთელი გარკვეულობით შეიყვანა ღამურები და ვეშაპები „ცხოველების/მხეცების“  ჯგუფის შემადგენლობაში, რომელსაც ამჟამად „ძუძუმწოვრებს“ უწოდებენ.

ძუძუმწოვრები მეტად განსხვავდებიან ასევე სხეულის მასებით და ზომებით. აბსოლუტური რეკოდსმენები:

ფუღუ - მწერიჭამიების რიგის ძუძუმწოვარი Suncus etruscus) არის ყველაზე მცირე თანამედროვე ძუძუმწოვართა შორის: მასა 1,2-1,7გრ. სხეულის სიგრძე - 3,8-4,5 სმ;

აფრიკული სავანის სპილო Loxodonta africana) - ყველაზე მსხვილი თანამედროვე ხმელეთის ძუძუმწოვრებს შორის; მოხუცი მამრების მასა აღწევს 5 ტონას მხრების სიმაღლე 4მ.(მასზე რამდენადმე მაღალია გრძელი კისრის ხარჯზე ჟირაფი Giraffa camelopardalis), რომლის სიმაღლეც  მიწიდან შუბლამდე აღწევს 4,8მ-5,8მ. ხოლო მასა დაახლოებით 750კგ.);

ლურჯი ვეშაპი (Balaenoptera musculus) - უმსხვილესი ოდესღაც დედამიწაზე მცხოვრებ ცხოველთაგან: 1926 წ. სამხრეთ შეტლანდის კუნძულების რაიონში აღმოჩენილ იქნა 33 მ. სიგრძის მდედრი და მასით 150 ტ.(ლურჯი ვეშაპის მამრების საშუალო ზომები შეადგენს 24,5 მ., მდედრების ოდნავ ნაკლები).

anatomia da fiziologia

safaris sistema

ძუძუმწოვართა კანი განსხვავდება  მნიშვნელოვანი სისქით და კანქვეშა ჯირკვლების და რქოვანების ძლიერი განვითარებით. როგორც ყველა სხვა ხერხემლიანთა კანი შედგება ორი ფენისგან: ზედა ექტოდერმული (ეპიდერმის) და ქვედა მეზოდერმული (დერმა).

ძუძუმწოვრებისთვის მეტად დამახასიათებელია ეპიდერმული წარმოშობის რქოვანი წარმონაქმნები: თმები (ბალანი), ბრჭყალები, ფრჩხილები, ჩლიქები და ქერცლი (ქიცვები). ამასთან, თმები (ბალანი) არის წარმონაქმნი, რომელიც გააჩნია მხოლოდ ძუძუმწოვრებს და როგორც ჩანს, ყველაზე მოწინავე ტერაპსიდებს; ის არ არის ჰომოლოგიური სხვა ამნიოტების კანის მიმართ. თმების ბალანი) მთავარი ფუნქციაა თბოიზოლაცია, თუმცა თმის საფარის წარმოქმნის მთავარი მიზეზი მაინც იყო, უპირველესად, შეგრძნებითი ფუნქცია. გარდა თბოიზოლაციის და შეგრძნებითი ფუნქციისა თმები (ბალანი) იცავს კანს დაზიანებისა და პარაზიტებისგან, აუმჯობესებს სხეულის აერო და ჰიდროდინამიკურ თვისებებს, უზრუნველყოფს შეფერილობის ვიდეოსპეციფიურობას. თმების ბალანი) მნიშვნელოვანი რედუქცია შემცირება) ან სრული არარსებობა რიგ ძუძუმწოვრებში (სპილოები, სირენები, მარტორქების ნაწილი, ჰიპოპოტამები, ვეშაპისნაირები) არის განმეორებითი ხასიათის (მეორეული).

ძუძუმწოვართა უმრავლესობას თათების ფალანგები დაცული აქვთ ბრჭყალებით, რომელთა სახეცვლილებას წარმოადგენს ბრტყელი ფრჩხილები, რომელიც აქვთ მრავალ პრიმატს, და ჩლიქები, რაც დამახასიათებელია ჩლიქოსნებისთვის. ბევრ ძუძუმწოვარს კუდზე ან  კიდურებზე აქვთ რქოვანი ქერცლები, ხოლო პანგოლინებს და ჯავშნიანებს აქვთ მსხვილი რქოვანი ქერცლი, ზუსტად ქვეწარმავლების ჰომოლოგიური რაც უფარავს მათ მთელს სხეულს. რიგი ძუძუმწოვრებისთვის არსინოიტერები, მარტორქები, ორრქიანები, წყვილრქიანები) დამახასიათებელია ასეთი „იარაღების“ არსებობა; ჩვეულებრივ, ეს არის გარქოვანებული ეპითელის მასიური წანაზარდები, რომელიც გამოიყენება თავდაცვისა და თავდასხმისთვის.

ekzokrinuli sistema

ეგზოკრინულ სისტემას წარმოქმნის გარე სეკრეციის ჯირკვლები, რომელიც გამოყოფს მათ მიერ გამომუშავებულ სეკრეციას გამომავალი სადინარებით სხეულის ზედაპირზე ან შინაგანი ორგანოების ლორწოვან გარსზე (მაგ. ასეთი ჯირკვლების ფუნქციას ასრულებენ სანერწყვე ჯირკვლები, ღვიძლი და კუჭქვეშა ჯირკვალი, მრომელთა სეკრეტები კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში მოხვედრისას მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საკვების მონელების პროცესში).

ძუძუმწოვართა დამახასიათებელი თავისებურებაა კანქვეშა ჯირკვლების ძლიერი განვითარება, რომელიც მათ გადაეცათ მემკვიდრეობით თავისი სინაპსიდური წინაპრებისგან. მათ რიცხვს განეკუთნება ცხიმოვანი და საოფლე ჯირკვლები, რომელთა განვითარება დაკავშირებული იყო თმის საფარის წარმოქმნასთან. საოფლე ჯირკვლების სახეცვლილება თავისი წარმოშობით წარმოადგენს სარძევე ჯირკვალს, რომელიც სეკრეტის სახით გამოყოფს რძეს ძუძუმწოვართა ნაშიერების ძირითად საკვებს. ჩანთოსნების და პლაცენტარულების წარმომადგენლებს სარძევე ჯირკვლის სადინრები ეხსნება დვრილებზე სარძევე ჯირკვლებს არ აქვთ ერთგასავლიანი დვრილები). დვრილების რაოდენობა სხვადასხვა სახეობებს შეიძლება ჰქონდეთ 2-დან 24-დე, ამასთან ზოგიერთ ძუძუმწოვარს დვრილები უერთიანდება ერთ ცურად.

ConCxi

სხვა ხერხემლიანთა მსგავსად ძუძუმწოვრებს აქვთ შიდა ჩონჩხი ჯავშნიანებს ასევე აქვთ გარეთა ჩონჩხიც ბაკანის (პანცირის) სახით, როგორც შიდა ჩონჩხის დამატება). ჩონჩხი მოიცავს ქალას, ხერხემალს, გულმკერდს, ზედა და ქვედა კიდურების სარტყლებს და თვით კიდურებს.

ძუძუმწოვრების ქალას აქვს შედარებით მსხვილი ტვინის კოლოფი, უკვე გვიანი ტრიასების მორგანუკოდონს ის 3-4 ჯერ უფრო მსხვილი აქვს, ვიდრე იმავე ზომის ტერაპსიდს. ზოგიერთი ძვლის ერთმანეთში შერწყმის გამო ზოგიერთ ცხოველის ქალაში ძვალი უფრო ნაკლებია. ძუძუმწოვართა ქალის კოლოფისთვის დამახასიათებელია ყვრიმალის რკალის არსებობა, რომელიც წარმოიქმნა ყვრიმალის ძვლისგან და ზედა ყბის ძვლის ყვრიმალის წანაზარდისგან, და ქალის შერწყმისგან კისრის პირველ მალასთან (ანტლანტთან) ორი წანაზარდის კონდილომას) დახმარებით. ზედა ყბის ძვლის სასის წანაზარდები სასის ძვლებთან ერთად წარმოქმნის ასევე ძუძუმწოვრებისთვის დამახასიათებელ მეორეულ ძვლოვან სასას, ხოლო მათი ქვედა ყბა წარმოდგენილია მხოლოდ წყვილი კბილოვანი ძვლებით. მხოლოდ ძუძუმწოვრებისთვის არის დამახასიათებელი ქალის ფსკერზე განთავსებული წყვილი მემბრანული ძვალი; რეპტილიების და სინაპსიდების ქალაში არსებული შერწყმული და კვადრატული ძვლები გარდაიქმნება ძუძუმწოვრებში ელემენტარულ საშუალო ყურად ჩაქუჩად და გრდემლად.

ძუძუმწოვრების ხერხემლის ღერძის აგებულების დამახასიათებელი ნიშნები: მალების ბრტყელი ზედაპირი (პლატიცელური მალები), რომელთა შორისაც განთავსდება ხრტილოვანი დისკები; ხერხემლის მკაფიო დაყოფა ხუთ განყოფილებად - კისრის, გულმკერდის, წელის, გავის და კუდის (გავა არ აქვს მხოლოდ თანამედროვე ვეშაპისნაირთ); კისრის მალების მუდმივი რაოდენობაა 7 როგორც გამონაკლისი, ლამანტინებს აქვთ მხოლოდ 6, ხოლო ზოგიერთ ზარმაცასებრებში კისრის მალების რაოდენობა მერყეობს: ზარმაცა ჰოფმანს (Choloepus hoffmanni) მათი რაოდენობა 5-დან 6-დე აქვს, სამთათიან ზარმაცებში (Bradypus tridactylus) კისრის მალების რაოდენობა მერყეობს 8-დან 10დე, ხერხემლის გულმკერდის განყოფილება ძუძუმწოვრებში უმეტესად შედგება 12-15 მალისგან, წელის 2-3 მალისგან, გავის 1-9 მალისგან; ყველაზე მეტად მერყეობს კუდის მალების რაოდენობა: გიბონებისნაირ გრძელკუდიან ხვლიკებს აქვთ 3-დან 49-დე; წინა მკერდის მალებს უერთდება ნეკნები, რომლებიც მიერთებულია მკერდთან და წარმოქმნის მასთან ერთად გულმკერდს.

ძუძუმწოვრების წინა კიდურების სარტყელი ჩვეულებრივ შედგება ორი ბეჭისგან და ორი ლავიწისგან; ეს უკანასკნელი არც ისე იშვიათად რედუცირებულია ან საერთოდ არ არსებობს. ერთაგასავლიანებს გააჩნიათ კიდევ კორაკოიდი, რომელიც სხვა ძუძუმწოვრებში მხოლოდ ჩანასახოვანია და შეზრდილია ბეჭთან. ტიპიურ შემთხვევაში, თითოეული ამ სარტყელთან შეზრდილი წინა კიდური შედგება მხრის, წინამხრის და მტევნისაგან; უკანასკნელი მოიცავს მაჯას, მტევანს და თათებს, რომლებიც ჩვეულებრივ შედგება ორი-სამი ფალანგისგან თუმცა ვეშაპისნაირებს ფალანგების რაოდენობა გაზრდილი აქვთ და აღწევს 13-14). ძუძუმწოვრების უკანა კიდურის სარტყელი, როგორც წესი, შედგება წყვილი ბოქვენის, საჯდომი და თეძოს ძვლისგან; თითოეული უკანა კიდური შედგება თეძოს, წვივის და ქუსლის რომელიც შედგება ტერფისწინა, ტერფის და თათების ძვლებისგან). ცხოვრების წესიდან გამომდინარე ძუძუმწოვრების კიდურები განიცდიან სხვადასხვანაირ გარდაქმნებს: მიწისზედა სახეობებში მნიშვნელოვნად გრძელდება თეძო და წვივი, ხოლო წყლის მობინადრეთათვის ისინი მოკლდება, მაგრამ გრძელდება ფალანგების სიგრძე.

muskulatura

ძუძუმწოვრების მაღალდიფერენცირებული კუნთოვანი სისტემა უზრუნველყოფს სხვადასხვა მოძრაობის შესრულებას და მათ სხვადასხვა გვარებს და ოჯახებს გააჩნიათ არსებითი თავისებურებანი გადაადგილების საშუალებების მხრივ. ჩონჩხის კუნთებს შორის უფრო მეტად განვითარებულია კიდურების კუნთები; კიდურების გადაადგილებამ (რეპტილიებში და ადრეულ სინაპსიდებში ისინი განთავსებულია სხეულის გვერდებზე) გაზარდა ნაბიჯის სიდიდე და კუნთების მუშაობის ეფექტურობა. ძუძუმწოვრებისთვის დამახასიათებელი ანატომიური ნიშანია ასევე გუმბათისებური კუნთის - დიაფრაგმის არსებობა, რომელიც ყოფს გულმკერდის და მუცლის ღრუებს; მისმა წარმოქმნამ მისცა საშუალება ფილტვების ვენტილაციის მკვეთრ გაძლიერებას.

ძუძუმწოვრებს კარგად აქვთ განვითარებული საღეჭი მუსკულატურა, რომელიც უზრუნველყოფს საკვების ძლიერად ჩაჭიდებას და კარგად დამუშავებას, და ასევე კანქვეშა მუსკულატურა, რომელიც მონაწილეობს თერმორეგულაციაში (მართავს თმის საფარის მოძრაობას) და ცხოველთა ურთიერთობაში (მიმიკა, რომელიც განსაკუთრებით განვითარებულია მტაცებლებსა და პრიმატებში). ყველა ჩამოთვლილი კუნთების სახეობა განეკუთვნება განივზოლიანებს; შინაგანი ორგანოების კუნთები კი, როგორც წესი, არის გლუვი. განსაკუთრებული გულის კუნთოვანი ქსოვილი არის გულზე (დაწვრილებით იხილეთ განყოფილება „სისხლძარღვთა სისტემა“).

nervuli sistema

როგორც სხვა ხერხემლიანთა, ისე ძუძუმწოვართა ნერვული ქსოვილი, არის ექტოდერმული წარმოშობის და შედგება ნერვული უჯრედებისგან (ნეირონებისგან) და დამხმარე უჯრედებისგან - ნეიროგლიებისგან. ნეირონები წარმოქმნის მრავალრიცხოვან კონტაქტებს (სინაპსებს) ერთმანეთთან და ახორციელებენ ნერვული იმპულსების გენერირებას და გავრცელებას; ამგვარად, ნეირონი - არის ნერვული სისტემის სტრუქტურული და ფუნქციური ერთეული. თვით ნერვული ქსოვილი იყოფა რუხ ნივთიერებად, რომელიც წარმოქმნილია ნეირონების სხეულისგან და არამიელიზირებული ნერვული ბოჭკოებისგან და თეთრი ნივთიერებისგან, რომელიც წარმოიქმნება მიელიზირებული ნერვული ბოჭკოებისგან. ნერვული იმპულსი ვრცელდება ნერვული ბოჭკოებით და ნეირონიდან ნეირონს გადაეცემა   განსაკუთრებული სახის უჯრედშორისი კონტაქტებით - სინაპსებით. თითქმის ყველა ძუძუმწოვრებში სინაპსური გადაცემა ხორციელდება ყველაზე სხვადასხვაგვარი ბუნების ქიმიური ნაერთების - ნეირომედიატორების საშუალებით, და არა ელექტრული სიგნალებით.

როგორც სხვა ხერხემლიანთა, ისე ძუძუმწოვართა ნერვული სისტემა მორფოლოგიური ნიშნებით იყოფა: ცენტრალურ ნერვულ სისტემად, რომელიც მოიცავს თავის და ზურგის ტვინს, და პერიფერიულ ნერვულ სისტემად, რომელიც შედგება თავის და ზურგის ტვინიდან გამომავალი ნერვებისგან.

სტრუქტურულ-ფუნქციონალური თვალსაზრისით ნერვული სისტემა დაყოფლია სომატურ, რომელიც ინნერვირებულია ჩონჩხის მუსკულატურაში და გრძნობის ორგანოებად და ბეგეტატიურებად, რომელიც ინნერვირებულია შინაგან, ორგანოებში, სისხლძარღვთა და ლიმფატიკურ ორგანოებში; მკვეთრი განსხვავება მოცემულ სისტემებს შორის არ აღინიშნება.

ძუძუმწოვართა თავის ტვინის ზომები ძალიან დიდია: მასით ის 3-15 ჯერ აღემატება ზურგის ტვინს რეპტილიებში მისი მასა თითქმის ერთნაირია). ძუძუმწოვართა თავის ტვინი მოიცავს ხუთ განყოფილებას: წინა ან საბოლოო), შუალედური, საშუალო, მოგრძო ტვინი და ნათხემი; მათგან განსაკუთრებით კარგად არის განვითარებული პირველი და უკანასკნელი. ნახევარსფეროების განვითარებულმა ქერქმა წარმოქმნა ტვინის გუმბათი (ნეოპალლიუმი), რომელიც ფარავს მთელს ტვინს.

ძუძუმწოვართა ზურგის ტვინისთვის დამახასიათებელია რუხი ნივთიერების ჩაწოლის თავისებური ხასიათი, რომლის დროსაც ის წარმოქმნის განივი ჭრილის შემთხვევაში „პეპელას“ ფიგურას გვერდითი მორჩებით „რქებით“. ძუძუმწოვრებს გააჩნიათ განსაკუთრებული პირამიდის გზა, რომელიც მიემართება დიდი ნახევარსფეროების ქერქის მამოძრავებელი ზონიდან პირდაპირ მოგრძო და ზურგის ტვინის ეფექტური ნეირონებისკენ.

ძუძუმწოვართა პერიფერიული ნერვული სისტემა წარმოქმნის თავის ქალის და ზურგის ტვინის ნერვებს, რომლებიც გამოდიან შესაბამისად თავისა და ზურგის ტვინიდან, ასევე მათი განშტოებებიდან (სულ ძუძუმწოვართა ორგანიზმში არის 200 ზე მეტი ნერვი თავის განშტოებებთან ერთად).

ძუძუმწოვრებს, ისევე როგორც სხვა ამნიოტებს აქვთ 12 წყვილი ქალის ნერვი; ზურგის ტვინის ნერვთა რაოდენობა გაცილებით მეტია ადამიანს აქვს 31 წყვილი).

თავის ქალის და ზურგის ტვინის ნერვების უმრავლ;ესობა (11 წყვილი და 12 წყვილი) ფუნქციურად განეკუთვნება სომატურ ნერვულ სისტემას, ეს ნერვები ინერვირებულია კანში, სახსრებში, ჩონჩხის კუნთებში და გრძნობის ორგანოებში. ზურგის ტვინის ნერვების მეორე ნაწილი, ასევე უმეტესწილად ცდომილი ნერვი ფუნქციურად განეკუთვნება  ვეგეტატიურ ნერვულ სისტემას. მორფოლოგიურად და ფუნქციურად გამოიყოფა სიმპატიკური და პარასიმპატიკური ვეგეტატიური ნერვული სისტემა. პირველი მათგანის შემთხვევაში ცენტრები ლოკალიზებულია მხოლოდ ზურგის ტვინში. პარასიმპატიკური სისტემისთვის სიტუაცია არის პირიქით: განგლიები განთავსებულია ინნერვირებული ორგანოების სიახლოვეს ან მათ კედლებში; ცენტრები განლაგებულია ზურგის ტვინის გავის განყოფილებაში და თავის ტვინში. ამასთან, თუ თევზების სიმპატიკური და პარასიმპატიკური სისტემები იყოფენ ორგანოებს ერთმანეთს შორის, მაშინ ოთხფეხებში და, კერძოდ, ძუძუმწოვრებში) მათი ინნერავციის სფეროები ფარავს ერთმანეთს სრულიად ურთიერთდაფარვამდე.

grZnobis organoebi

მხედველობის ორგანოები ძუძუმწოვრებში, როგორც წესი, განვითარებულია საკმაოდ კარგად, თუმცა მათ ცხოვრებაში ამას უფრო მცირე მნიშვნელობა აქვს ვიდრე ფრინველებში. თვალებიდან ანარეკლი შუქი აღწევს გუგის მეშვეობით. ბროლი ფოკუსირებს შუქის სხივებს თვალის ბადურაზე, ხოლო ბროლის გარშემო კუნთები უცვლიან მას ფორმას, თვალის აკომოდაციის უზრუნველყოფით. ქვეწარმავლებისა და ფრინველებისგან განსხვავებით ძუძუმწოვრებს აკომოდაციის დროს მანძილი ბროლსა და ბადურას შორის არ ეცვლებათ, ხოლო მცირე მღრღნელებს მემინდვრიებს, თაგვებს) უმნიშვნელო თვალთახედვის გამო აკომოდაციის უნარი თითქმის დაკარგული აქვთ. შუქის აღქმას უზრუნველყოფს ბადურაზე არსებული ფოტორეცეპტორები:  ჩხირები პასუხს აგებენ მხოლოდ  შუქის აღქმაზე, ხოლო კოლბები პასუხისმგებლები არიან ფერების გარჩევაზე. ანუ, ფერების ხედვა ძუძუმწოვრებში უფრო სუსტად არის განვითარებული, ვიდრე ფრინველებში, ამასთან სამკომპონენტიან (სამქრომატულ) ხასიათს ის ატარებს მხოლოდ უმაღლეს პრიმატებში, ხოლო ძუძუმწოვრების უმრავლესობას აქვს  დიქრომატული მხედველობა.

სმენის ორგანოები ძუძუმწოვრების უმრავლესობას კარგად აქვთ განმვითარებული და ამასთან გააჩნიათ ვესტიბულარული აპარატი. სმენის თითოეული ორგანოს შემადგენლობაში შედის შიდა, შუა და გარე ყური გარეთა სმენის შესასვლელის და ყურის ნიჟარის ჩათვლით). თუ შიდა და საშუალო ყური გააჩნიათ სხვა ოთხფეხებს, მაშინ გარეთა ყური ძუძუმწოვრების ახალი შენაძენია, რაც უადვილებს მათ ხმოვანი ტალღების დაჭერას. ყურის ნიჟარები ჩვეულებრივად მოძრავია და იძლევა ხმაურის წყაროს საკმაოდ ზუსტ 6-8° დე) ლოკალიზაციას მრავალ წყლის თუ მიწისმთხრელ სახეობას ყურის ნიჟარა მეორეულად უქრება), ხოლო გარეთა სმენის ხვრელი იცავს ყურის მემბრანას გარეგანი ზემოქმედებისგან, რომელიც გამოყოფს შუა ყურის სივრცეს სმენის ხვრელისგან და რომელიც განიცდის რყევას მისკენ მიმავალი ხმოვანი ტალღის ზემოქმედებით. ძუძუმწოვრებისთვის სპეციფიურია შუა ყურის სივრცეში სამი სმენის ძვლის არსებობა(ჩაქუჩის, გრდემლის და უზანგის). ამ ძვლების დანიშნულებაა გააძლიეროს მემბრანის რყევა და გადასცეს ის შიდა ყურის ოვალური სარკმლის გარსს. ეს უკანასკნელი წარმოქმნილია სამი ნახევარწრიული არხით, ლოკოკინით და ორი ოტოლიტური ორგანოთი ტომრით/ჩანთით და სადედეთი; ამასთან ლოკოკინაში განთავსებულია ხმისადმი მგრძნობიარე რეცეპტორები, ხოლო ნახევარწრიული არხები, ტომარა და სადედე შედის ვესტიბულარული აპარატის შემადგენლობაში. სასმენი და ვესტიბულარული სისტემების მუშაობის საფუძველს წარმოადგენს მექანორეცეპტორები, რომლებიც რეაგირებენ შიდა ყურის შემავსებელი სითხის შევსებასა და მერყეობაზე, რაც გამოწვეულია ხმოვანი ტალღებით და სხეულის მდგომარეობის ცვლილებებით.

გრძნობის ორგანოები ძუძუმწოვრებში უფრო ძლიერად არის განვითარებული, ვიდრე ხმელეთის სხვა ხერხემლიანებში. სუნის განმასხვავებელ უნარს ძუძუმწოვრები იყენებენ სივრცეში ორიენტირებისთვის, საკვების მოძიებისთვის, სახეობათაშორის და შიდასახეობების კონტაქტების ფარგლებში. ყნოსვითი შეგრძნების ფუნქციის მიხედვით ძუძუმწოვრები დაყოფილია ორ ჯგუფად: მაკროსმატები - უკიდურესად მწვავე ყნოსვის შეგრძნებით ძუძუმწოვართა უმრავლესობა) და მიკროსმატები-ზომიერად განვითარებული ყნოსვის შეგრძნებით პრიმატები, ვეშაპისნაირები, ფარფლფეხიანები). მეორე ჯგუფს განეკუთვნება ადამიანი, რომლის ცხვირში არის 5 მილიონამდე ყნოსვითი უჯრედი, პირველს კი ძაღლი, რომელსაც 50-ჯერ მეტი აქვს ასეთი უჯრედი. საერთოდ, ყნოსვითი ორგანოების განვითარების დონე კორელირდება გენების რაოდენობასთან, რომელიც არის სხვადასხვა ტიპის ყნოსვითი ცილა - რეცეპტორების მაკოდირებელი: მაკროსმატებს ჩვეულებრივ გააჩნია 1000, მრავალ სხვა პრიმატს 5000-დე, ადამიანს სულ 387, იხვნიხკარტას 262 ეტყობა ყველაზე ცუდად ყნოსვა განვითარებული აქთ ვეშაპისნაირთ, რომელთაც აქვთ ყნოსვითი რეცეპტორების ფსევდოგენების მეტად მაღალი პროცენტი. ყნოსვითი სისტემის ფუნქციონირების საფუძველს შეადგენს ყნოსვითი უჯრედები ბიპოლარული ნეირონები, რომლებიც ქმედების პოტენციალს გენერირებენ სუნიანი ნივთიერების მოლეკულის მემბრანის განსაკუთრებულ რეცეპტორებთან დაკავშირების პასუხად.

ძუძუმწოვრების გემოვნების ორგანოები წარმოდგენილია გემოვნების თირკმლებით, რომლებიც განლაგებულია ენის და მყარი სასის ლორწოვან გარსზე და შედგება გემოვნების რეცეპტორებისგან ეს უკანასკნელი, როგორც ყნოსვითი რეცეპტორები განეკუთვნება  ჰემორეცეპტორების ჯგუფს). ტრადიციულად ითვლებოდა, რომ გემოს შეგრძნების აღქმის სისტემა ძუძუმწოვრებში არის ოთხკომპონენტიანი, ამასთან პირველადი გემო არის ტკბილი, მარილიანი, მჟავე და მწარე. შედარებით ახლახან გამოვლენილ იქნა გემოს რეცეპტორების მეხუთე ტიპი, რომელიც პასუხისმგებელია „ხორცის“ გემოს აღქმაზე.

ძუძუმწოვრებს კარგად აქვთ განვითარებული სომატოვისცერალური კანის მგრძნობელობა, რომელსაც მიაკუთვნებენ ცხოველის სხეულში და არა თავში) ლოკალიზებული რეცეპტორებისგან მიღებულ ყველა ტიპის სენსორულ ინფორმაციას. ასეთი რეცეპტორებიდან გამოირჩევა პროპრიორეცეპტორები (კუნთების და მყესების დაჭიმვის რეცეპტორები), ნოციცეპტორები ტკივილის რეცეპტორები) და ზედაპირული კანის რეცეპტორები (მექანორეცეპტორები, თერმორეცეპტორები). გარკვეულ შეგრძნებით ფუნქციას ასრულებს ასევე ბეწვი და ბალანი.

sasunTqi sistema

სასუნთქი სისტემა ემსახურება ორგანიზმში გაზის ცვლას გარესამყაროსთან, რითაც უზრუნველყოფს ორგანიზმს ჟანგბადით და გამოყოფს ნახშირორჟანგს. ძუძუმწოვრებს ეს ფუნქცია წარმოდგენილი აქვთ სუნთქვის ორგანოებით ფილტვებით) და სასუნთქი გზებით: ზედა და ქვედა. ზედა სასუნთქი გზების სისტემაში შედის ცხვირის ღრუ, ხახა და პირ-ხახა, ასევე ნაწილობრივ პირის ღრუც, რამდენადაც ისიც მონაწილეობს სუნთქვის პროცესში. ქვედა სასუნთქი გზების სისტემა შედგება ხორხის (ზოგჯერ მას მიაკუთვნებენ ზედა სასუნთქ გზებს), ტრაქეის და ბრონქებისგან.

ძუძუმწოვრების ხორხის სტრუქტურა გართულებულია: მისთვის დამახასიათებელია ფარისებრი ხრტილის და ხორხსარქველის არსებობა, რაც არ ახასიათებს სხვა ხერხემლიანებს ასევე ხმის იოგების - ლორწოვანი გარსის დაწყვილებული ნაკეცების არსებობა, რომელთა ვიბრაცია საშუალებას იძლევა გამოავლინოს სხვადასხვა სახის ხმები.

ძუძუმწოვრებს კარგად აქვთ განვითარებული ტრაქეა და ბრონქები ფილტვისგარეთა და ფილტვისშიდა). ემბრიონული განვითარების პერიოდში ძუძუმწოვრების ბრონქები ტოტიანდება და წარმოქმნის რთულ ბრონქიალურ ხეს. მრავალჯერადი დატოტიანების პროცესში ბრონქები გადადის ტერმინალურ ბრონქიოლებში. ეს უკანასკნელი განლაგებულია უშუალოდ ფილტვებში და გადადის ალვეოლარულ გასასვლელებში, რომელიც სრულდება ალვეოლარული ტომრაკებით. ალვეოლარული გასასვლელების და ალვეოლარული ტომრაკების კედლებზე განლაგებულია ალვეოლები - თხელკედლიანი ბუშტუკები, რომლებიც სქლად არის დაწნული კაპილარებით; წორედ მათი მეშვეობით ხდება გაზის ცვლა. ალვეოლთა რაოდენობა არის ძალიან დიდი: მტაცებლებს მათი ცხოვრების აქტიური ხასიათიღ 300-350მლნ. აქვთ, ხოლო ნაკლებად მოძრავ ზარმაცასებრებს კი 6მლნ.

ფილტვების მოცულობის ცვლადი ცვლილებები უზრუნველყოფს არამარტო გულმკერდის მოძრაობას, არამედ დიაფრაგმის მოძრაობასაც, რომლის არსებობაც არის ძუძუმწოვრების დამახასიათებელი ანატომიური ნიშანი. სუნთქვას მართავს მოგრძო ტვინში განლაგებული სასუნთქი ცენტრი. სისხლში ასევე ზურგის ტვინის სითხეშიც) ნახშირორჟანგის კონცენტრაციის ზრდას თან ახლავს ნახშირმჟავას H2CO3 წარმოქმნა, რაც იწვევს იონების H+ ასაკობრივ კონცენტრაციის მატებას; ისინი აღიზიანებს ნერვულ უჯრედებს, რომლებიც აძლევენ სიგნალს ნეკნებშუა კუნთებს გააძლიეროს სუნთქვითი მოძრაობები.

sisxlZarTvTa sistema

სისხლძარღვთა სისტემა უზრუნველყოფს მიაწოდოს სხეულის ქსოვილებს ჟანგბადი და საკვები ნივთიერებები და გაათავისუფლოს ის დაშლილი პროდუქტებისგან და ეს პროცესი ძუძუმწოვრებში არის მეტად სრულყოფილი. სისხლის მიმოქცევის ცენტრალური ორგანოა - ოთხკამერიანი გული, რომლის მუსკულატურის რითმული კუმშვადობა იწვევს სისხლის ცირკულირებას სისხლძარღვებში. ის შედგება  მარჯვენა და მარცხენა პარკუჭებისგან, ასევე მარჯვენა და მარცხენა წინაგულებისგან. წინაგულები აგროვებს ვენებით გულისაკენ მომავალ სისხლს და მიმართავს მათ პარკუჭებისკენ, პარკუჭები კუმშვით  გადაისვრის სისხლს არტერიებში. გულის კამერები ერთმანეთთან დაკავშირებულია მაგისტრალური საშუალებით - აორტით, ფილტვის ღერძით - ხვრელის დახმარებით, რომელიც აღჭურვილია სარქველებით. გული მოთავსებულია გულის ჩანთაში - პერიკარდში. გულის კუნთოვან ქსოვილს მიოკარდი) აქვს განსაკუთრებული აგებულება და წარმოადგენს ფუნქციურ სინციტიას. მასში, კარდიომიოციტების გარდა, რომლებიც კუმშავს გულს, არის უჯრედები, რომლებსაც არა აქვთ შეკუმშვის უნარი, მაგრამ შეუძლია ელექტრული იმპულსების გენერაცია და მათი მიყვანა შეკუმშვად უჯრედებთან.  ისინი წარმოქმნიან გულის გამტარიანობის სისტემას.

გულის მარჯვენა მხარე უზრუნველყოფს სისხლის მიმოქცევის მცირე წრეს ფილტვების): მარჯვენა პარკუჭიდან ვენოზური სისხლი მიედინება ფილტვის არტერიებით ფილტვისკენ, იქიდან ფილტვის ვენებით ჟანგბადით გამდიდრებული სისხლი მიემართება მარცხენა წინაგულისკენ. გულის მარცხენა მხარე უზრუნველყოფს  სისხლის მიმოქცევის დიდი წრის მუშაობას: მარცხენა პარკუჭიდან გამოდის აორტის ერთადერთი რკალი - მარცხენა (ამით ძუძუმწოვრები განსხვავდებიან ნიანგებისგან, რომელთაც აქვთ აორტის ორი რკალი და  ფრინველებისგან, რომელთაც აქვთ ერთი, მაგრამ მარჯვენა), რომლის განშტოებით არტერიული სისხლი მიედინება მთელს სხეულში. შემდეგ, სისხლი მიაწოდებს რა ორგანიზმის ქსოვილებს ჟანგბადს და საკვებ ნივთიერებებს და წამოიღებს ნახშირორჟანგს და გაცვლილ ნივთიერებებს, ვენოზური სისტემით უბრუნდება გულს - მარჯვენა წინაგულს, რომელშიც ჩაედინება წინა აგროვებს სისხლს თავისა და წინა კიდურებიდან) და უკანა სხეულის უკანა ნაწილებიდან) ღრუ ვენები.

სისხლი და მასთან დაკავშირებული ლიმფა - ძუძუმწოვრების ორგანიზმის თხევადი შემაერთებელი ქსოვილები.

სისხლი შედგება პლაზმისგან და ფორმული ელემენტებისგან: თრომბოციტების, ლეიკოციტებისა და ერითროციტებისგან (ყველა ეს ფორმული ელემენტები წარმოიქმნება ძუძუმწოვართა ძვლის ტვინში). თრომბოციტები სხვა ხერხემლიანებისგან განსხვავებით ძუძუმწოვრებში ისინი ყოველთვის წარმოადგენს უბირთვო სისხლის ფირფიტებს) ასრულებს გარკვეულ როლს სისხლის შედედების პროცესში და ასევე მონაწილეობს სეროტონინის მეტაბოლიზმში. ლეიკოციტები (სისხლის თეთრი სხეულები) არის ორგანიზმის იმუნური სისტემის საფუძველი. ერითროციტები სისხლის წითელი სხეულები) შეიცავს რკინისშემცველ ცილას ჰემოგლობინს, რომელიც უზრუნველყოფს ჟანგბადის გადატანას ფილტვებიდან ორგანიზმის ქსოვილებში.

ძუძუმწოვრებში ერითროციტების თავისებურებაა მათი მცირე ზომა, ორმაგად ჩაზნექილი ფორმა მაზოლფეხიანებში ოვალური) და ბირთვების არარსებობა. ერითროციტების ორმაგად ჩაზნექილი ფორმა ზრდის ზედაპირის ფართს ერითროციტის შიგნით ჟანგბადის დიფუზიისთვის, ხოლო ბირთვის არარსებობის წყალობით ერითროციტში ეტევა მეტი ჰემოგლობინი, რომელიც აკავშირებს ჟანგბადს. ერითროციტებს ასევე არა აქვთ მიტოქონდრიები და ისინი ახდენენ ატფ სინთეზირებას ანაერობული სუნთქვის ხარჯზე. ერითროციტები რომ მოიხმარდნენ ჟანგბადს აერობული სუნთქვის დროს, ისინი არ იქნებოდნენ მისი ასეთი ეფექტური მიმწოდებლები.

imunuri sistema

იმუნური სისტემა საშუალებას აძლევს სხეულს წინააღმდეგობა გაუწიოს ბაქტერიებს, ვირუსებს, სოკოებს, პარაზიტებს, უცხო მაკრომოლეკულებს და ათავისუფლებს მას საკუთარი მოდიფიცირებული უჯრედებიგან (მაგალითად, სიმსივნური). ყველა ორგანიზმს აქვს არასპეციფიური (თანდაყოლილი) იმუნური სისტემა, რომელსაც ემატება კონკრეტული (შეძენილი) იმუნიტეტი. არასპეციფიკურ და სპეციფიკურ იმუნიტეტს გააჩნია რამდენიმე დამცავი ფენა, თუმცა არასპეციფიკური იმუნური რეაქციები მიმდინარეობს სპეციფიკურზე უფრო სწრაფად.

რასპეციფიკური დამცავი მექანიზმები ევოლუციურად უფრო მოძველებულია, ვიდრე სპეციფიკური. მათი აქტივაცია და მოქმედება არ არის დამოკიდებული პათოგენზე. მათ ასევე უწოდებენ არაკლონალურ მექანიზმებს, რადგანაც არასპეციფიკური იმუნური რეაქციების დროს, სპეციფიკურისგან განსხვავებით, არ ხდება უჯრედების ცალკეული ჯგუფების რაოდენობის ზრდა, რომლებიც ორიენტირებულია კონკრეტული ანტიგენის დაცვაზე. არასპეციფიკურ მექანიზმებს შეიძლება მივაკუთვნოთ კანის მჟავე გარემო, რომელიც აბრკოლებს მიკროორგანიზმების განვითარებას, ეპიდერმისის შეუღწევადობა, სისხლის აპლაზმის კომპლემენტის სისტემა, ანტიმიკრობული ფერმენტული სისტემები, ასევე არასპეციფიკური მედიატორები, მაგ. ინტერფერონები და ინტერლეიკინები. უჯრედულ დონეზე არასფეციფიკურ დაცვას ახორციელებს გრანულოციტები, მონოციტების და მიკროფაგების სისტემა, ასევე ბუნებრივი ქილერები. ამ უკანასკნელთა მუშაობა ეფუძნება როგორც სპეციფიკურ ისე არასფეციფიკურ მექანიზმებზე. მნიშვნელოვანი არასფეციფიკური დაცვის მექანიზმია ასევე ანთებითი პროცესი.

სპეციფიკური იმუნური პასუხი მიმართულია კონკრეტული ანტიგენისგან დაცვაზე. ის მოიცავს უჯრედულ და ჰუმორალურ მექანიზმებს. სისტემური სპეციფიკური იმუნური პასუხი აქტივიზირდება ანტიგენმაპრეზენტირებელი უჯრედების მიგრაციით ლიმფოიდურ ორგანოებში, რომლებიც უშვებენ დამცავი უჯრედების სპეციფიკური ჯგუფების გამრავლებას. მათ შორის გამოიყოფა T და  B ლიმფოციტები. ეს უჯრედული სისტემები უზრუნველყოფს კონკრეტულ ანტიგენზე მეტად სპეციფიკურ რეაქციას და როგორც ზემოთ იყო ნახსენები, ექვემდებარება კლონალურ ექსპანსიას. გარდა ამისა, სპეციფიკური იმუნური მექანიზმები მოიცავს ასევე იმუნოლოგიური მახსოვრობის მექანიზმებს, რომლებშიც აღიბეჭდება ინფორმაცია მოცემული ანტიგენის შესახებ და ამ ანტიგენთან ხელახალი შეჯახებისას ის უზრუნველყოფს უფრო სწრაფ და ეფექტურ იმუნურ პასუხს.

სისხლის ყველა უჯრედი წარმოიქმნება ძვლის ტვინის პლიურიპოტენტური ღერძული უჯრედებისგან. თუმცა ემბრიონალური განვითარების გარკვეულ მომენტში მათი ნაწილი მიგრირებს თიმუსში (ბოჭკოვანი ჯირკვალი) ან რჩება ძვლის ტვინში და იწყებს მომწიფებას შესაბამისად T და B ლიმფოციტებში. ამასთან დაკავშირებით თიმუსსა და ძვლის ტვინს უწოდებენ პირველად ლიმფოიდურ ორგანოებს. მათში გრძელდება უჯრედული პროლიფერაცია და დიფერენცირება. მომწიფების პროცესში T ლიმფოციტები კონტაქტირებენ სპეციალიზირებულ ეპითელურ უჯრედებთან, დენდრიტულ უჯრედებთან და მაკროფაგებთან, რაც იძლევა T უჯრედების შერჩევის საშუალებას, რომლებიც საჭიროა იმუნური სისტემისთვის სწორედ ამ მომენტში. მომწიფებული T და B ლიმფოციტები ტოვებენ თავისი მომწიფების ადგილებს და მიგრირებენ მეორად ლიმფოიდურ ორგანოებში: ელენთაში, ლიმფატიკურ კვანძებში, ასევე ლორწოვანი გარსის ლიმფოიდურ ქსოვილში, (ინგლ. mucosa-associated lymphoid tissue, MALT). ის წარმოადგენს ლიმფოიდური უჯრედების დაგროვებას, რომლებიც განთავსებულია კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის, სასუნთქი გზების, საცრემლე ჯირკვლების ლორწოვანის ქვეშ. გარდა ამისა, მთელს სხეულში უწესრიგოდ გაფანტულია ლიმფატიკური უჯრედები, რომლებიც ზოგჯერ მსხვილ დაჯგუფებად არის ორგანიზებული, მაგ, მინდალინები ან პეიერის ბალთები.

Termoregulacia

ძუძუმწოვრები განეკუთვნება ჰომოთერმულებს ანუ თბილსისხლიან) ცხოველებს, რომლებიც უზრუნველყოფილი არიან სხეულის ტემპერატურის გარკვეული დონით ძირითადად შიდა ფიზიოლოგიურ-ბიოლოგიური პროცესებით (გამონაკლისს წარმოადგენს პოიკილოთერმული მღრღნელი შიშველი მიწისმთხრელი).

ამასთან, მათ კარგად აქთ განვითარებული ქიმიური თერმორეგულაცია: მჟავიანობის პროცესების ინტენსიურობა (მათგან ძირითადი საკვების მონელება და კუნთების მუშაობა), რომელიც უზრუნველყოფს სითბოს გამოყოფას, რეგულირდება რეფლექტორულად - შუალედური ტვინის სითბური ცენტრის სიგნალების ზემოქმედებით.

სითბოს ჭარბი დანაკარგისგან ძუძუმწოვრებს იცავს ბეწვის საფარი, ხოლო წყლის სახეობებს - ცხიმის კანქვეშა ფენა. ჭარბი სითბო ასევე გაიცემა ოფლის გამოყოფით. თერმორეგულაციაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს კანის სისხლძარღვთა სისტემის განვითარებული სისტემა, რომლის სანათურის დიამეტრი რეგულირდება ნერვულ - რეფლექტორული საშუალებით. უჯრედული მეტაბოლიზმის აქტივაციის ხარჯზე თბოწარმოქმნის მექანიზმს ეწოდება შეუკუმშავი თერმოგენეზი. ასეთ მექანიზმს განეკუთვნება, კერძოდ, ლიპოლიზი, განსაკუთრებით რუხი ცხიმოვანი ქსოვილი. ცხიმის გარდა, ორგანიზმის შიდა ენერგეტიკული რეზერვის სახით წარმოდგენილია ასევე ნახშირწყლებიც. თუ სითბო წარმოიქმნება ძვლოვანი კუნთების შეკუმშვის პროცესში, მაშინ საუბარია შეკუმშვად თერმოგენეზზე.

saWmlis momnelebeli sistema

ძუძუმწოვრების საჭმლის მომნელებელი სისტემისთვის, რომელშიც შედის მომნელებელი ტრაქტი (4 განყოფილება: პირის ღრუ, საყლაპავი, კუჭი და ნაწლავები) და საჭმლის მომნელებელი ჯირკვლები, დამახასიათებელია მომნელებელი ტრაქტის ზოგადად დაგრძელება მისი დიფერენცირებისას ხერხემლიანთა სხვა ჯგუფებთან შედარებით, რომელსაც შეესაბამება მომნელებელი ჯირკვლების მნიშვნელოვანი განვითარება.

მაღალი ეფექტურობის საკვების გამოყენება ხელს უწყობს სიმბიოზური მონელების ხერხემლიანთა მაქსიმალურ განვითარებას, რომლის დროსაც ენდოსიმბიონტები (არქეი-მეტანოგენები, ბაქტერიები, სოკოები, უმარტივესები) მონაწილეობენ ცელულოზით მდიდარი მცენარეული საკვების გახლეჩის და ჰიდროლიზის პროცესში.

ძუძუმწოვრების პირის ხვრელი არის შეზღუდული მხოლოდ მათთვის დამახასიათებელი რბილი მოძრავი ტუჩებით; ასეთი ტუჩები არ აქვთ ერთგასავლიანებს, ხოლო ვეშაპისნაირებს ტუჩები სუსტად აქვთ განვითარებული და ვერ ამოძრავებენ მათ. ძუძუმწოვრების უმრავლესობას აქვთ კბილები, გარდა თანამედროვე ერთგასავლიანებისა, ულვაშიან ვეშაპებს, პანგოლინებს და ჭიანჭველიჭამიებს. ისინი ჩამჯდარია ყბის ძვლის უჯრედებში (ალვეოლებში) და არიან ჰეტეროდონტურები: დიფერენცირდება მჭრელებად, ეშვებად,  ფესვისწინა და ფესვის კბილებად. სხვადასხვა ძუძუმწოვრებს კბილების რაოდენობა, ფორმა და ზომები განსხვავებული აქვთ. მღრღნელებისთვის დამახასიათებელია ძლიერად განვითარებული მჭრელების ერთადერთი წყვილი, რომელიც ემსახურება მცენარეულის მოსაჭრელად და მოსღრღნელად და არ გააჩნიათ ეშვები, ხოლო მტაცებლებს, პირიქით, ეშვები აქვთ ძლიერად განვითარებული ნადავლის მოსატაცებლად და მოსახრჩობად.

პირის ღრუში მოხვედრის შემდეგ საკვები იღეჭება კბილებით;  ამასთან ის სველდება ნერწყვით, რომელიც მოედინება  სანერწყვე ჯირკვლებიდან, რაც აადვილებს ყლაპვას და გაწევას  საყლაპავისკენ. ნერწყვის ზეგავლენით რთული ნახშირწყლები (სახამებელი, შაქარი), რომელსაც შეიცავს საკვები. იშლება მონომერებად. პირის ღრუდან საკვები  გადადის საყლაპავში, ხოლო იქიდან კუჭში. ეს უკანასკნელი ძუძუმწოვრების უმეტესობას აქვთ მარტივი (ერთკამერიანი); თუმცა ზოგიერთ ძუძუმწოვარს, განსაკუთრებით მათ, რომლებიც იკვებება უხეში და ძნელად მოსანელებელი მცენარეული საკვებით - განუვითარდა რთული მრავალკამერიანი კუჭი, რომელიც შედგება რამდენიმე განცალკევებული განყოფილებისგან. მორფოლოგიური და ფიზიოლოგიური თვალსაზრისით მეტად რთული კუჭი აქვთ მღეჭავებს, რომელთაც აქვთ ოთხკამერიანი კუჭი: პირველ სამ განყოფილებაში საკვები ექვემდებარება დუღილს ენდოსიმბიონტების მონაწილეობით, ხოლო საჭმლის მომნელებელი ჯირკვალი არის მხოლოდ მეოთხე განყოფილების კედლებში, სადაც საკვები გადამუშავდება კუჭის წვენის ზემოქმედებით.

ძუძუმწოვრების ნაწლავები იყოფა წვრილ და მსხვილ (ამ უკანასკნელს განეკუთვნება ბრმანაწლავი, მსხვილი და სწორი ნაწლავი) ნაწლავებად. საკვების უმეტესი ნაწილის მონელება ხდება წვრილ ნაწლავში, რომლის კედლებიდანაც ძირითადი საკვები ნივთიერებები შთაინთქმება სისხლში. გადაუმუშავებელი საკვების ნარჩენები მიემართება მსხვილი ნაწლავებისკენ, სადაც ისინი ექვემდებარება დუღილის პროცესს ენდოსიმბიონტების ბაქტერიების, სოკოების და უმარტივესების მონაწილეობით. უხეში მცენარეული საკვებით მკვებავი სახეობებისთის ამ პროცესებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ბრმანაწლავი, რომელიც სუსტად აქვთ განვითარებული ან საერთოდ არ გააჩნიათ ხორცისმჭამელებს. უმეტეს ძუძუმწოვრებში ბრმანაწლავის კედლები შეიცავს ლიმფატიკური ქსოვილის დიდ რაოდენობას, რის გამოც ის ასევე ასრულებს ნიშვნელოვან როლს იმუნურ სისტემაში. მსხვილ ნაწლავებში ხდება განავლის მასების გაუწყლოება, გროვდება სწორ ნაწლავში და შემდეგ განიდევნება ორგანიზმიდან ანალური ხვრელიდან.

gaomyofi sistema da osmoregulacia

როგორც ყველა სხვა სახმელეთო ხერხემლიანების, ისე ძუძუმწოვრების თირკმლები არის მენჯის (მეტანეფრული). მათ აქვთ ლობიოს ფორმა და მდებარეობს წელის არეში, ხერხემლის გვერდით მხარეს. თითოეული თირკმლის გარე ქერქოვანი ფენაზე მდებარეობს ნეფრონები, რომელთა მოხვეულ არხებში ხდება სისხლის პლაზმის ფილტრაცია და წარმოიქმნება შარდი, რომელიც ჩაედინება  შარდსაწვეთში შარდის ბუშტში. აქიდან შარდი შარდისგამომყოფი მილით გარეთ გამოდის.

თირკმლები არეგულირებენ ორგანიზმში წყლის რაოდენობას და გამოჰყავს იქიდან ნივთიერებათა ცვლის ტოქსიკური პროდუქტები. ცილოვანი ცვლის საბოლოო პროდუქტს წარმოადგენს შარდოვანა და შარდმჟავა. შარდოვანა წარმოიქმნება ღვიძლში ამიაკისგან, ხოლო შარდმჟავა არის პურინების დაშლის პროდუქტი. ამასთან, ძუძუმწოვრების შარდოვანა შარდის შემადგენლობაში აღემატება შარდმჟავას (რეპტილიებსა და ფრინველებს კი თანაფარდობა არის პირიქით). თირკმლების გარდა გამოყოფაში გარკვეულ როლს თამაშობს საოფლე ჯირკვლები და ფილტვები, ასევე ღვიძლიც.

ძუძუმწოვრების თირკმლები ასევე წარმოადგენს ძირითად ორგანოს, რომელიც მონაწილეობს ოსმორეგულაციაში. მათ შეუძლიათ ჰიპოტონიური შარდის გამოყოფა ჭარბად წყლის მიღებისას და ოსმოტიურად კონცენტრირებულის წყლის დეფიციტის შემთხვევაში.

endokrinuli sistema

ენდოკრინულ სისტემას შეადგენს შინაგანი სეკრეციის ჯირკვლები, რომლებიც არეგულირებს სხეულის სხვადასხვა ორგანოს მუშაობას. ამ ჯირკვლებს არ გააჩნიათ გამომყოფი სადინრები და მათ მიერ გამომუშავებულ ჰორმონებს გამოყოფენ სისხლში (იშვიათად ლიმფაში). ძუძუმწოვრების ენდოკრინული სისტემა პრინციპულად მსგავსია სხვა ხერხემლიანთა იგივე სისტემებისა და განსხვავდება არა იმდენად შემადგენლობით, ან ჰორმონების რაოდენობით, რამდენადაც მათი აქტიურობის გაძლიერებით და სპეციალიზაციით.

mniSvnelovan endokrinul jirkvalTa ricxvs ganekuTvneba:

ჰიპოფიზი და ჰიპოტალამუსი, რომელთა ჰორმონები აქტიურობით მართავენ ენდოკრინულ ჯირკვლებს. კერძოდ ჰიპოფიზი გამოყოფს ზრდის ჰორმონს, გონადოტროპინს, პროლაქტინს და სხვ. ასევე ჰიპოტალამუსთან ერთობლივად გამოიმუშავებს ენდორფინს.

epifizi

გამოყოფს თიროქსინს, რომელიც არეგულირებს ორგანიოზმის განვითარებას და ნივთიერებათა ცვლას.

პარაფარისებრი ჯირკვალი, რომელთა ჰორმონები არეგულირებენ კალციუმის და ფოსფორის ცვლას;

ჩანგლისებრი ჯირკვალი (თიმუსი) რომელიც გამოყოფს ჰორმონებდ თიმოზინს და თიმოპოეტინს, რომლებიც მართავენ T ლიმფოციტების მომწიფების პროცესებს.

თირკმელზედა ჯირკვალი გამოყოფს ადრენალინს და ნორადრენალინს (რომელიც მოქმედებს სისხლის მიმოქცევაზე, ნახშირწყლების ცვლაზე და ნერვული სისტემის მუშაობაზე), ასევე სტეროიდულ ჰორმონებს.

კუჭქვეშა ჯირკვალი და სასქესო ჯირკვლები, ენდოკრინული სეკრეციის გარდა, ახორციელებენ ეკზოკრინულ სეკრეციასაც: ჰორმონების გარდა, კუჭქვეშა ჯირკვალი გამოყოფს ასევე საჭმლის მონელებელ ფერმენტებს, ხოლო სასქესო ჯირკვლები წარმოქმნიან გამეტებს. ამასთან დაკავშირებით, კუჭქვეშა ჯირკვალს და სასქესო ჯირკვლებსაც მიაკუთვნებენ შერეული სეკრეციის ჯირკვალს. ძუძუმწოვრებს ჰორმონების უმრავლესობა წარმოექმნება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში, თირკმლებში, ღვიძლში და სხვა ორგანოებში, რომლებიც არ განეკუთვნება ენდოკრინულ სისტემას.

reprodoqciuli sistema

ძუძუმწოვრებში განაყოფიერება, როგორც სხვა ამნიოტებში, ხდება შინაგანად. ძუძუმწოვრების მდედრების სასქესო ჯირკვლები "საკვერცხეები" ყოველთვის მდებარეობს სხეულის სიღრმეში, რომლებშიც იხსნება საკვერცხეები. ოვულაციის დროს მომწიფებული კვერცხუჯრედი სხეულის ღრუს გავლით ხვდება ფალოპის მილში საკვერცხის ზედა გოფრირებულ განყოფილებაში. მდედრების საკვერცხეების განვითარება ხდება ციკლურად ოვარული ციკლი); ამასთან ერთად ციკლურ ცვლილებას განიცდის საშვილოსნოს ენდომეტრიუმი, რომელიც განახლდება ყოველი ციკლის მსვლელობისას ესტრალური ციკლი უმეტეს ძუძუმწოვრებში და მენსტრუალური ციკლი ადამიანებსა და ზოგიერთ პრიმატებში).

მამრების სასქესო ჯირკვლებს სათესლეებს აქვთ დამახასიათებელი ოვალური ფორმა; ზოგიერთ სახეობაში ისინი ცხოველის მთელი ცხოვრების მანძილზე რჩება სხეულში, ხოლო ძუძუმწოვრების უმრავლესობას ჩამოშვებული აქვს გარეთ კანის ტომრაკის - სათესლის პარკის სახით. სათესლეების მიერ გამომუშავებული სპერმატოზოიდები ერევა სათესლე სითხეს და წარმოქმნის სპერმას, რომელიც სქესობრივი აქტის დროს მამრის სასქესო ორგანოდან ხვდება  მდედრის საშოში (ერთგასავლიანებში-კლოაკაში); ამის შემდეგ საკვერცხის ზედა განყოფილებაში-ფალოპის მილში ხდება განაყოფიერება; წარმოქმნილი ზიგოტა მაშინვე იწყებს დანაწევრებას და საშვილოსნოში გადაადგილდება.

ძუძუმწოვრებში ნაყოფის ზრდა ხდება საშვილოსნოში-საკვერცხის ქვედა ნაწილში. ამასთან ჩანთოსნებსა და პლაცენტურებს ორსულობის დროს წარმოეშობათ პლაცენტა-სპეციფიკური ორგანო, რომელიც წარმოიქმნება ემბრიონის (ქორიონის) გარეთა გარსის და საშვილოსნოს გაფუებული ეპითელიუმის შერწყმით და უზრუნველყოფს ნაყოფს ჟანგბადით და ნივთიერებათა ცვლით. თუმცა ჩანთოსნებს პლაცენტა  საკმაოდ პრიმიტიული აქვთ (რის გამოც მათი ნაყოფის საშვილოსნოში ცხოვრების ვადა მოკლეა, და ნაშიერი იბადება ვადაზე ადრე); პლაცენტურებს ის უფრო სრულყოფილი აქვთ, რაც იძლევა საშუალებას ნაყოფი განვითარდეს და საიმედოდ იყოს დაცული გარემოს არასასურველი პირობებისგან.

cxovrebis wesi/niri

ძუძუმწოვრები გვიჩვენებენ სხვადასხვა საცხოვრებელ გარემოში შეგუების გასაოცარ სხვადასხვაობას და ქცევის განსხვავებულ ფორმებს. არც ერთი ხერხემლიანთა კლასი არ იძლევა თავისი ევოლუციის პროცესში  ფორმების ისეთ მრავალფეროვნებას, როგორსაც ძუძუმწოვრები, ამასთან არც ისე იშვიათია, როცა ერთსა და იმავე ჯგუფში შემავალი სახეობები, განეკუთვნებიან სხვადასხვა ადაპტიურ ტიპებს ძირითად ეკოლოგიურ ჯგუფებს; მეორეს მხრივ, განსხვავებული ჯგუფების წარმომადგენლებს, რომლებიც ცხოვრობენ მსგავს პირობებში და ცხოვრების წესით ახლოს არიან ერთმანეთთან, შეიძლება ჰქონდეთ სავსებით მსგავსი გარეგანი სახე (კოვერგენტული მსგავსება).

ZuZumwovrebis adaptirebuli tipebi

ცხოვრების გარკვეულ გარემოში ადაპტაციის შესაბამისად ძუძუმწოვრებს შორის გამოირჩევა შემდეგი ადაპტიური ტიპები: მიწისზედა, მიწისქვეშა, წყლის, ხეზე მცხოვრები და მფრინავი ფორმის ასევე გარდამავალი ჯგუფები).

miwiszeda formebi

მიწაზე მცხოვრები ცხოველები არის მეტად ფართო ჯგუფის ძუძუმწოვრები. ამ ჯგუფში გამოიყოფა ორი ძირითადი სახეობა: ტყეში მცხოვრები მხეცები და ღია ტერიტორიაზე მცხოვრები ცხოველები. ერთსაც და მეორსაც შეუძლიათ გადაადგილება მყარ ნიადაგზე სიარულიც და სირბილიც (მათი სიარულის ფორმის მიხედვით დაყოფით) სხვები, ტყე არის მრავალი ძუძუმწოვრის საცხოვრებელი ადგილი. აქ ისინი პოულობენ საკვებს, თავშესაფარს მტრებისგან და უამინდობისგან. ზოგიერთი ტყის მხეცები ეწევიან მკაცრ სახმელეთო ცხოვრებას ლოსი(ცხენ-ირემი), შველი, ნამდვილი ირმები, სამურავი, მაჩვები); ე.წ. ნახევრად ხეზე მცხოვრები ფორმები, რომლებსაც შეუძლიათ ასევე ხეზე ძრომა, სადაც შეუძლიათ საკვების შოვნა და დასვენება (სიასამური, ზოგიერთი დათვი, ფოცხვერი).

არანაკლებ მრავალრიცხოვან ჯგუფს შეადგენს ღია ტერიტორიებზე (ველებზე, სტეპებსა და უდაბნოებში) მცხოვრები ცხოველები. მათი ნაწილი შეეგუა სწრაფ სირბილს ოთხ კიდურზე. ეს არის ჩლიქოსანთა უმრავლესობა (კულანები, ზებრები, აქლემები, ჟირაფები, საიგაკები, ბიზონები) ასევე ზოგიერთი მტაცებლებიც (ლომები, ლეოპარდები, კოიოტები). მეორე ჯგუფმა აითვის ზიგზაგისმაგვარი სირბილი ხტუნვით უკანა ფეხებზე (რიკოშეტისმაგვარი სირბილი): ჩანთოსნები მიწის კურდღლები, ბევრი კენგურუ,  ხტუნიასებრნი, გრძელფეხება, მიწის კურდღლები, თაგვები. და ბოლოს, მესამე ჯგუფი, რომელშიც შედის მცირე და საშუალო სიდიდის ცხოველები მოკლე ფეხებით და მერყევი (მოძრავი) სხეულით, რომლებიც ცხოვრობენ ძნელად გასავლელ ხშირ ბალახებში, თრიები, ვირზაზუნები, ზაზუნები და სხვ.). ისინი დარბიან ნელა, ხოლო საფრთხისგან იმალებიან სოროებში.

მიწისზედა ცხოველების ზოგიერთი სახეობისთვის ჩვეულებრივი ბუროზუბკა, მგელი, ჟღალი მელია, მაჩვი) დამახასიათებელია ფართო არეალი, რომელიც მოიცავს ყველაზე მრავალფეროვან ლანდშაფტს. ამ შემთხვევაში ნათლად გამოხატული ადაპტირება ცხოვრების რომელიღაც გარკვეულ გარემოსთან არ არსებობს და აღნიშნული სახეობები ახდენენ მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური მოქნილობის დემონსტრირებას. ამრიგად, მაჩვი, რომლის არეალი არის ჩრდილოეთ ტაიგიდან უდაბნოებამდე და სუბტროპიკებამდე, ჩრდილოეთში ოქტომბრიდან მაისამდე ძილში იძირება, ხოლო სამხრეთში მას საერთოდ არ ძინავს.

მიწისზედა ცხოველებს შორის ყველაზე მეტ სისწრაფეს ავითარებს ლეოპარდი 105-115 კმ/სთ. გარბენის მაქსიმალური სიჩქარე შეადგენს: ლომის და ტომსონის გაზელის 75-80, კულანის 65-70, ზებრის, ძერენის და კოიოტის 6065, ჯეირანის და მგლის 55-60, გარეული ვირის 5055, ჟირაფის, კურდღლის და გიგანტური კენგურუს 45-50, ბიზონის 40-45, ინდური მარტორქის 35-40 კმ/სთ.

miwisqveSa formebi

მრავალ ძუძუმწოვარს ორგანიზაციის და ცხოვრების წესის მიხედვით ფაქტიურად უჭირავს შუალედური მდგომარეობა მიწისზედა და მიწისქვეშა ფორმებს შორის. ასეთ ნახევრადმიწისქვეშა ცხოველებს განეკუთვნება ცხოველები, რომლებიც თხრიან მეტნაკლებად რთულ სოროებს, მაგრამ საკვებს პოულობენ მიწის ზედაპირზე: მაჩვები, ბოცვერები, თრიები, ვირზაზუნები, აპლოდონტოვები, კუ-გოფერები, მემინდვრიები, მილკბილები, ვომბატები, მიწისქვეშ ცხოვრებასთან ადაპტირება მათში სუსტად არის განვითარებული. ჩვეულებრივ ეს გამოიხატება ყურის ნიჟარის შემოკლებაში და კიდურების მუსკულატურის განვითარებაში.

ნამდვილი მიწისქვეშა მხეცები ეს არის ძუძუმწოვრების მცირე მაღალსპეციალიზირებული ჯგუფი, რომლებიც მთელ ან სიცოცხლის უმეტეს ნაწილს ატარებენ ნიადაგის სიღრმეში, სადაც პოულობენ თავის საკვებს: ან მიწაში მობინადრე უხერხემლოებს, ან მცებნარეთა მიწისქვეშა ნაწილებს.

აღნიშნული ჯგუფის წარმომადგენლები გვხვდება სხვადასხვა გვარებში. ჩანთოსანი თხუნელები, თხუნელები, ცოკორები, რომლებიც აკეთებენ მიწისქვეშა გასასვლელებს ძლიერი წინა კიდურებით გრძელი მთხრელი ბრჭყალებით, ხოლო ბრმები არ თხრიან ნიადაგს, არამედ ღრღნიან მას წინ გამოშვერილი მჭრელებით. მიწისმთხრელი ოჯახის მღრღნელები მოქმედებენ ერთდროულად წინა თათებით და დიდი მჭრელებითაც.

მიწისქვეშა მხეცების ზოგად მორფოლოგიურ თავისებურებათა რიცხვს განეკუთვნება სხეულის ცილინდრული ფორმა შემოკლებული კუდით და თვალების და ყურის ნიჟარის სრული ან ნაწილობრივი რედუქცია.

wylis formebi

ძუძუმწოვრებს შორის დიდ ჯგუფს წარმოადგენს წყალხმელეთა ფორმები - სახეობა, რომლებიც ცხოვრობენ ნაწილობრივ ხმელეთზე და ნაწილობრივ წყალში. ამ ცხოველებიდან ზოგიერთი (წაულა, პოლარული დათვი, წყლის მემინდვრია, ჭირვეული წავი) შესანიშნავად ბანაობენ და ყვინთავენ, მაგრამ ინარჩუნებენ ზოგადად სახმელეთო გარეგნობას. მათი  წყალთან ურთიერთობის საშუალოდ გამოიხატება იმაში, რომ ისინი საკვებს პოულობენ არა მარტო ხმელეთზე, არამედ წყალშიც. ძუძუმწოვრების ნახევრად წყლის ფორმებმა დაიწყეს ეკოლოგიური ნიშის ათვისება ჯერ კიდევ შუა მეზოზოურ ხანაში: ნახევრად წყლის ცხოვრების ნირის სპეციალიზაციით ხასიათდება, კერძოდ, დოკოდონტა კასტეროკაუდები შუა იურიული პერიოდიდან.

დიაგნოსტიკური ნიშანი წყალში ცხოვრების ადაპტაციის ხარისხის მიხედვით) ნახევრად წყლის ფორმის ცხოველების შემდეგი ჯგუფს მეტნაკლებად აქვს განვითარებული საცურაო მემბრანა კიდურების თათებს შორის. ასეთი მემბრანა გააჩნიათ იხვნისკარტას, წყლის ოპოსუმს, მთიხვს, ბევრ მღრღნელს ნუტრიას, კაპიბარა, თახვი, თახვის ვირთხა, ანდატრა და სხვ.), წავი, ჰიპოპოტამი. კუტიორების და წყლის ბუროზუბკების საცურაო მემბრანას ცვლის მცურავი ოტოროჩკა უხეში ბალნით. აღნიშნული სახეობებისთვის დამახასიათებელია ასევე შემოკლებული ყელი და ყურის ნიჟარების, ცხვირის ნესტოების, კუდის გასქელება, სისველის საწინააღმდეგოდ სქელი ბეწვის არსებობა ან მსხვილი კანქვეშა ცხიმოვანი ფენის განვითარება ადაპტაციისთის.

წყლის გარემოსთან შესაგუებლად კიდევ უფრო მაღალი ხარისხის ადაპტაციის დემონსტრირებას ახდენენ კალანები და ფარფლ-ფეხიანები. თათებს შუა სქელი ტყავის მემბრანა მათ იმდენად აქვთ განვითარებული, რომ მათი კიდურები კალანს მხოლოდ უკანა) გარდაიქმნება ფარფლებად. საკვებს ეს ცხოველები პოულობენ მხოლოდ წყალში, თუმცა შეჯვარება და გამრავლება ხდება (ისვენებენ ზოგჯერ) მხოლოდ ხმელეთზე.

სრულიად წყლის ცხოველები, რომლებიც არასდროს არ ტოვებენ წყლის გარემოს არიან სირინოზები და ვეშაპისნაირები. მათ სრულიად არ აქვთ ბეწვის საფარი, წინა კიდურები გარდაექმნათ მცურავებად, ხოლო უკანა საერთოდ გაუქრათ. ძირითად ლოკომოტორულ ორგანოს წარმოადგენს ტყავის კუდიანი ფარფლი. თუ იხვნისკარტას და კალანის წყლის ქვეშ დარჩენის მაქსიმალური ხანგრძლივობაა 8-10 წთ. ანდატრებს და წავებს 12 წთ. თახვებს 15 წთ. მორჟებს და ლამანტინებს 16 წთ. მაშინ დელფინებს 20 წთ. ზვიგენებს 75 წთ, ხოლო ბოთლისცხვირებს არწევს 2 სთ. ასევე დადასტურებულია შემთხვევები ზვიგენის ჩაყვინთვის შემთხვევა 988 მ. სიღრმეზე, ხოლო ზოგიერთი წყარო უთითებს, რომ მას ასევე შეუძლია ჩაყვინთოს 3 კმ სიღრმეზე.

უნდა ითქვას, რომ ვეშაპისნაირთა დახასიათება, როგორც სრულად წყლის ფორმებისა, განეკუთვნება აღნიშნული ჯგუფის ამჟამად  მცხოვრებ წარმომადგენლებს. ვეშაპისნაირთა შემგუებლობა მკაცრად წყლის გარემოსთან ხდებოდა თანდათანობით. პაკისტანის ადრეული ეოცენის ხანის პაკიცეტი გადაადგილდებოდა ოთხ კიდურზე და დროის ნაწილს ატარებდა წყალში, ნადირობდა თევზებზე, მაგრამ დასასვენებლად გამოდიოდა ხმელეთზე.

xeze mobinadre formebi

ხეზე მობინადრე ფორმებს, ეგრეთწოდებული დებდრობიონტებს განეკუთვნება ძუძუმწოვრები, რომლებიც ცხოვრების მეტ ხანს ატარებენ ხეზე, სადაც ისინი პოულობენ საკვებს, იცავენ თავს მტრებისგან, აკეთებენ ბუდეებს გამრავლებისა და დასვენებისთვის. მათი გადაადგილების ძირითადი საშუალებაა ხის ტოტებზე ცოცვა და ტოტიდან ტოტზე ხტუნვა.

დენდრობიონტების ხეზე ცხოვრების ადაპტირება მრავალფეროვანია. ზოგიერთი მათგანი ხეზე ასასვლელად იყენებენ გრძელ ხვეულ ბრჭყალებს; ამასთან ზოგიერთს აქვს გრძელი ფაფუკი კუდი, რომლითაც ისინი სარგებლობენ როგორც წონასწორობის დამცველი და იყენებენ პარაშუტის სახით ჩამოხტომის დროს (ჩანთოსანი კვერნები, ჯაგრისისებრი პოსსუმები, ხის კენგურუ, ციყვები, სონები, ოგიერთი კვერნა), ზოგიერთისთვის კუდი არის დამჭერი ორგანო, რომელიც დააფიქსირებს სხეულის მდებარეობას ტოტზე (პოსუმ-თაფლიჭამია, კუსკუსები, ჯუჯა ჭიანჭველაჭამია, თეთრმუცელა ხვლიკი, ხის მაჩვზღარბი, კინკაჟუ), სხვებში კი კუდი არის რუდიმენტარული და გადაადგილებაში არ მონაწილეობს კოალა, ზარმაცა).

ზოგიერთი ხეზე მობინადრე ცხოველი იყენებს ხეზე საცოცავად კიდურებს ძლიერად განვითარებული თათებით, ამასთან ერთნი (ლემურები, გრძელქუსლიანები, ზოგიერთი მაიმუნი) ან ორ თათს (კოალა, კუსკუსები) რაც ეწინააღმდეგება დანარჩენებს საინტერესოა, რომ გრძელქუსლიანებს თათების ბოლოებში აქვთ მიმკრობი ბალიშები, რაც აძლიერებს კიდურების სატაც ფუნქციას. როგორც წესი, ასეთი დენდრობიონტები ეკიდებიან ტოტებს ოთხივე კიდურით. თუმცა გიბონები და კოატები გადასაადგილებლად და ხიდან ხეზე გადასახტომად იყენებენ მხოლოდ წინა კიდურებს, ხოლო კოალები ასევე სატაც კუდსაც.

თუ ციყვები და ძილგუდები სრულად ინარჩუნებენ მიწაზე გადააგდილების შესაძლებლობას და კარგად დარბიან, მაშინ მეტად ვიწრო სპეციალიზირებული დენდრობიონტები მიწაზე ცუდად გადაადგილდებიან, ხოლო ზარმაცებმა ეს უნარი საერთოდ დაკარგეს.

mfrinavi formebi

ძუძუმწოვრების მიერ ათვისებული გადაადგილების კიდევ ერთი საშუალებაა ფრენა: როგორც პასიური დაგეგმილი) ასევე აქტიური (ფრთების დახმარებიტ). ფრენის ამა თუ იმ სახეობების უნარით, რომელიც გამოხატავს საჰაერო სივრცის ათვისების პრინციპიალურად განსხვავებულ დონეს, მფრინავ ცხოველთა შორის გამირჩევა ცხოველთა შესაბამისად ნახევრადსაჰაერო და ნამდვილად საჰაერო ფორმები.

ძუძუმწოვრების ნახევრად საჰაერო ფორმებს განეკუთვნება სხვადასხვა ოჯახების და გვარები, მაგრამ მათ გააჩნიათ გებულების საერთო გეგმა. საუბარია საფრენი მემბრანის/გარსის არსებობის შესახებ - ტყავის ნაკეცზე, რომელიც იწელება სხეულის გვერდებზე წინა და უკანა თათებს შორის და საშუალებას იძლევა არამარტო დაეშვას ჩამოსვლისას დამრეცი ხაზიდან, არამედ გააკეთოს ბრუნვები ჰარში. ასეთ ფორმებს განეკუთვნება: ტრიკონოდონტი, ვოლატიკოტერი გვიანი იურიული პერიოდიდან, ზოგიერთი ორკბილა ჩანთოსნები (ჩანთოსანი მფრინავები, ზოლიანი კუსკუსები, გიგანტური მფრინავი კუსკუსი, ჯუჯა მფრინავი კუსკუსი), ზოგიერთი მღრღნელები (მფრინავი ციყვების უმრავლესობა), ლემურები (ამ უკანასკნელის მფრინავი გარსის აღწევს  მეტ განვითარებას და მოიცავს კუდსაც). იმ შემთხვევაში, თუ გიგანტური მფრინავი ციყვის ფრენის დიაპაზონი აღწევს 60 მ-დე, მაშინ მფრინავი ლემურები 140 მ.

ნამდვილ საჰაერო ფორმებს განეკუთვნება ხელფრთიანთა/ღამურების უამრავი წარმომადგენლები, რომლებთა წინა კიდურები გარდაქმნილია გრძელ ტყავის ფრთად. ხელფრთიანთა/ღამურებს  შეუძლიათ ხანგრძლივად, სწრაფად და კარგი მანევრირებით ჰაერში გადაადგილება, იქვე თავისთვის საკვების მოპოვება და გამრავლებაც კი. ღამურების მკერდს აქვს კილი, როგორც ჩიტებს, რომელიც ამაგრებს განვითარებული გულმკერდის კუნთებს. მეტად განვითარებული საფრენი შესაძლებლობები აქვთ დაკეცილტუჩებიანთა ოჯახებს და, კერძოდ, ბრაზილიის დაკეცილტუჩებიანებს: ის დაფრინავს მსუბუქად და სწრაფად, ამასთან საშუალოდ ფრენის სიჩქარე 40 კმ/სთ, ხოლო მაქსიმალური 100-105 კმ/ს.

kveba

კვების სახეობების მიხედვით ძუძუმწოვრები შეიძლება დაიყოს ორ პირობით ჯგუფად: მცენარისმჭამელებად და ხორცისმჭამელებად. აღნიშნული დაყოფის პირობითობა იმაში მდგომარეობს, რომ  ძუძუმწოვრების მხოლოდ რამდენიმე სახეობა იკვებება  მხოლოდ მცენარეებით და მხოლოდ ხორცით;  უმეტესობის რაციონში ფიგურირებს მცენარეული და ცხოველური საკვები. ასე, რომ საუბარია  მხოლოდ ამა თუ იმ სახეობათა უმეტესობაზე.  თუ ასეთის გადამეტება არ არის გამოხატული, საუბრობენ ყველაფრისმჭამელ ცხოველებზე. ასეთებია: რუხი დათვი, ენოტი, მაჩვი, სიასამური, გარეული ღორი, ნაცრისფერი ვირთხა და სხვ; მათ კვებაში მეტნაკლებად მნიშვნელოვან როლს თამაშობს უხერხემლო და ხერხემლიანი ცხოველები, კენკრა,ხილი, კაკალი და მწვანილი. მეორეს მხრივ, ზოგიერთი სახეობა სპეციალიზებულია საკვების ძალიან შეზღუდული კომპლექტის გამოყენებაზე.

მცენარისმჭამელ ძუძუმწოვრებში გამოირჩევიან:

ბალახისმჭამელები - კენტჩლიქოსანი  და წყვილჩლიქოსანი ცხოველების უმრავლესობა, მრავალი მღრღნელი და კურდღლისნაირები, კენგურუ, გელადა;

ფოთლისმჭამელები - ხის ფოთლების და ტოტებისმჭამელები ლოსები, ირმები, ჟირაფები, სპილოები, წავები, ზარმაცები, დამანების უმეტესობა, პოსსუმები, კოალა;

თესლისმჭამელები - ციყვები, ბურუნდუკები, თაგვები და სხვ.;

ნაყოფისმჭამელები - ზოგიერთი პრიმატები, ხელფრთიანები, ფრთიანები;

ნექტარიჭამიები - ზოგიერთი ღამურა,  თაფლიჭამია მაჩვი.

ხორცისმჭამელ ძუძუმწოვრებს შორის გამოირჩევა:

ლიფსიტოფაგები - რომლებიც იკვებებიან ლიფსიტებით plankton (ძირითადად - მცირე კიბოსნაირნი), ულვაშიანი ვეშაპების უმეტესობა, კიბორჩხალაჭამია სელაპი;

მალაკოფაგი - სხვადასხვა მოლუსკებით: მორჟები ბევრი კბილებიანი ვეშაპი;

მწერიჭამიები - ძუძუმწოვრების დიდი ჯგუფი; რომლებიც საკვებად მწერებს იყენებენ: ექიდნა, ოპოსუმები possums და ბევრი მტაცებელი ჩანთოსნები, ნამბატები, ხტუნიასებრნი, აფროსორიციდები, მილკბილები, ჭიანჭველიჭამიები, მწერიჭამიები, ღამურების უმრავლესობა, პანგოლინები, ზოგიერთი მღრღნელი და მაიმუნები;

იხტიოფაგები - თევზით მკვებავი ძუძუმწოვრები: მწერიჭამელები, მტაცებლების, კბილიანი ვეშაპების, ზოგიერთი მღრღნელის ნაწილი.

მტაცებლები - ძუძუმწოვრები, რომლებიც იკვებებიან ოთხფეხა ცხოველებით; მტაცებელთა ჯგუფის ზოგიერთი წარმომადგენელი, ოპოსუმების ნაწილი და მტაცებელი ჩანთოსნები, ზვიგენი და სხვ.

ნეკროფაგები - ძუძუმწოვრები, რომლებიც იკვებებიან მსხვილი ცხოველების ლეშით: აფთრები და სხვ ლეშს ასევე გულგრილად არ უყურებენ მტაცებელთა უმრავლესობა; მხოლოდ კატისებრთა ჯგუფი არიდებს თავს ლეშს) საკვების მოპოვებასა და კვების თავისებურებასთან მჭიდროდ არის დაკავშირებული მორფოლოგიურ-ფიზიოლოგიური თავისებურებები, რომლითაც ხასიათდება ძუძუმწოვრების ცალკეული სახეობები ულვაშიანი ანუ უკბილო ვეშაპები, მწერიმჭამელებში გამოწეული სახე და გრძელი წებოვანი ენა ჭიანჭველაჭამიებსა და პანგოლინებში, ღამურა მწერიჭამიების უნარი მისდიონ, ისარგებლონ ულტრაბგერითი ლოკაციით მფრინავი მწერების დასაჭერად; მელიების ძალიან მახვილი ყნოსვა და სმენა, კატისებრთა მახვილი ძლიერი ბრჭყალები და ა. შ.) ეს თავისებურებები მჭიდროდ კორელირებენ ორგანიზმის სხვა ფუნქციებთან, რომლებსაც უკვე არ აქვთ პირდაპირი კვაშირი კვებასთან,მაგრამ მაინც ტოვებენ თავის კვალს.

gamravleba da STamomavlobaze zrunva

sqesobrivi dimorfizmi

ძუძუმწოვრებს შორის ხშირად არის გავრცელებული სქესობრივი დიმორფიზმი, ანუ მოვლენა, რომლის დროსაც ერთი გვარის სხვადასხვა სქესის წარმომადგენლები განსხვავდებიან ერთმანეთისგან. ძუძუმწოვრებს შორის ცნობილია სქესობრივი დიმორფიზმის მაგალითები შემდეგი ნიშნებით:

სხეულის ზომა (როგორც წესი, ძუძუმწოვრებში მოზრდილი მამრები ზომებში მდედრებზე დიდები არიან);
სხეულის აღნაგობით;
ჩონჩხის თავისებურებით;
ტვინის და ნერვული სისტემის თავისებურებით;
სხვა შინაგან ორგანოთა და მეტაბოლიზმის თავისებურებით;
თავდაცვის ორგანოების განვითარების ხარისხით ან მათი არსებობით;
ქცევითი თავისებურებით;
ბეწვის შეფერილობით;

ძუძუმწოვრებში ძალიან ძლიერად მერყეობს გამრავლების უნარის მომწიფების ვადები. მოვიყვანოთ სქესობრივი მომწიფების ვადები ზოგიერთი სახეობისთვის ფრჩხილებსი მოცემულია ბუნებაში მიახლოებითი სიცოცხლის ხანგრძლივობა, წელი): ჟღალი მინდვრის თაგვი 1თვე 1-1,5); ველის ზოლიანი 1,5თვის 1-1,5წ,), სახლის თაგვი 2-3 თვის. ermine-სიასამური 3 თვე. კურდღელი 1 წელი 7-9), მელა 1-2 წელი 10-12), მგელი და ლოსი 2-3 წლის განმავლობაში 15-20), მურა დათვი 3-4 წელი (30 50) კოალა 4 წლის განმავლობაში 12-13), ლურჯი ვეშაპი 4-5 წლის 20 წელი), ინდური სპილო 10-15 წლის (70-80);

ძუძუმწოვრების შეჯვარება ჩვეულებრივ ხდება წლის კონკრეტულ დროს. ზომიერ და მაღალ განედებზე სანაშენე სეზონის დაწყების სიგნალია დღის სინათლის ხანგრძლივობის ცვალებადობის დაწყება, დაბალ განედებზე - ნალექების ინტენსივობის ცვლა, ძირითადი საკვები მცენარეების მომწიფება და ა. შ. საწინააღმდეგო სქესის წარმომადგენლების ძიებისას  ძუძუმწოვართა ერთ სახეობაში მდედრები ავლენენ აქტიურობას, ხოლო სხვა სახეობებში კი მამრები; მრავალი ცხოველი პოულობს ერთიმეორეს სუნით, ამასთან საქორწილო პერიოდში ძლიერდება სუნის ჯირკვლების მოქმედება. გავრცელებულია ასევე ხმოვანი სიგნალები: მელიებსა და კატებში ხმით ეხმაურებიან მდედრებიც და მამრებიც, ირმებში მხოლოდ მდედრები ყვირიან, ხოლო ლოსებში თავისი ადგილმდებარეობის შესახებ ხვრინვით ატყობინებს მამრი.

ძუძუმწოვართა უმრავლესობისთვის დამახასიათებელია პოლიგამია პოლიგინიის ფორმით. სახეობათა ძირითად მასებში (მწერიჭამიები, ღამურები,მრავალი მღრღნელი და მტაცებელი) შეჯვარების შემდეგ მამრები არ აჩერებენ მდედრებს თავისთან. ყურიან სელაპები და ჯოგის ჩლიქოსნები გამრავლების დროს ქმნიან ჰარემებს ან კოსაკებს ერთადერთ მოზრდილ მამრთან სათავეში, ხოლო ზოგიერთ მტაცებელსა და მღრღნელებში ჩნდება რთული ოჯახები(მღრღნელების პარცელები, ლომების პრაიდები), რომელიც შედგება რამდენიმე მდედრისა და მამრისგან რანგის და ვალდებულებების დანაწილების სისტემით. იშვიათი მოვლენა-პოლიანდრია (მრავალქმრიანობა), რაც ცნობილია ღამურებში და ზოგიერთ მაიმუნებში. თავისებურად არის მოწყობილი შიშველი მიწისმთხრელის ოჯახური ჯგუფი: ის შედგება რამდენიმე ათეული ვირთხისგან და ორგანიზებულია ჭიანჭველების ოჯახის ტიპის მიხედვით: ოჯახის უფროსად არის დედა მდედრი, რომელიც ზომებში 1,5-2-ჯერ უფრო დიდია  ოჯახის სხვა წევრებზე და თითქმის ყოველთვის იმყოფება ბუდის მსგავს საკანში 2-3 უმუშევარ მამრთან ერთად, რომელთა ფუნქციაა მისი განაყოფიერება; ოჯახის სხვა უფროსი წევრები დაკავებულნინ არიან საკვების მოპოვებით, ბუნაგის ამოთხრით და მოწყობით.

შედარებით ნაკლებ ჯგუფებს წარმოქმნიან მონოგამური სახეობები, ამასთან, წყვილები ჩვეულებრივ იქმნება მოკლე დროით (ტურები, მელიები, ანდატრები), იშვიათად რამდენიმე წლით (მგლები), მხოლოდ მაიმუნთა რამდენიმე სახეობას შეუძლია წყვილების შექმნა მთელი სიცოცხლის მანძილზე.

naSierebis Sobadoba

მშობიარობის მოახლოებისთანავე მდედრი ხდება სულ უფრო და უფრო მოუსვენარი და ეძებს მოსახერხებელ სამალავ ადგილს. მრავალი სხვა სახეობა ამზადებს ბუდეს ან ბუნაგს მომავალი შთამომავლობისთვის. ძუძუმწოვართა უმრავლესობის მდედრი მშობიარობს მწოლიარე მდგომარეობაში; კურდღლების მდედრები მშობიარობენ მჯდომიარე, ხოლო სპილოების და სხვა წყვილჩლიქებიანი მდედრები კი მშობიარობენ მდგომარე მდგომარეობაში. ვეშაპისნაირთა უმრავლესობა  მშობიარობს წყლის ქვეშ, მაგრამ ზოგიერთი სახეობის მდედრები (გრენლანდიის ვეშაპი, სვია და სხვ.) მშობიარობის დროს ღებულობენ ვერტიკალურ პოზიციას, გამოყოფენ სხეულის კუდის ნაწილს წყლიდან ისე, რომ მათი ნაშიერი ქვეყანას ჰაერშიმოევლინება.

ღამურების მდედრები მშობიარობენ დაკიდებულ მდგომარეობაში: დიდყურა (სარდინიის ღამურა) მშობიარობს ჰორიზონტალურ მუცლით ზემოთ) ან ვერტიკალურ (თავით ზემოთ) მდგომარეობაში, ხოლო ნალისებრცხვირიანები და კრილანები კი - თავდაყირა ჩამოკიდებულები; ახალშობილი ნაშიერი ვარდება  მუცელთან ჩაკეცილ ბარძაყებსშუა გარსში ან მუცელსა და დაკეცილ ფრთებს შორის არსებულ სივრცეში. ორთათიანი ზარმაცა მდედრი მშობიარობის დროს ჩამოკიდებულია ტოტზე წინა თათებით, ხოლო ახალშობილი ნაშიერი დედის ბეწვზე ბრჭყალებით ბღაუჭით და თვითონ პოულობს დედის ძუძუს.

მშობიარობის სიხშირის მიხედვით ძუძუმწოვრები დაყოფილია მონოგასტრიულ, რომლებიც მშობიარობენ წელიწადში ერთხელ (ჩანთოსანთა, მწერიჭამიათა, მტაცებელთა, ჩლიქოსანთა, კბილებიანი ვეშაპების  უმრავლესობა) ან 2-3 წელიწადში 2-3ჯერ (მურა დათვები, ვეფხვები, მორჟები, ბიზონები, სპილოები, ულვაშებიან ვეშაპთა უმრავლესობა) და პოლიესტრიულები, რომლებიც მშობიარობენ რამდენიმეჯერ წელიწადში კურდღლებს და ციყვებს 2-3-ჯერ უწევთ მშობიარობა, მემინდვრიებს 3-4-ჯერ, სახლის თაგვებს 6-8-ჯერ).

ამგვარად, სხვადასხვაგვარია დასკვნები: თუ სპილოებს, ვეშაპებს, მორჟებს, ბიზონებს, ცხენებს, გიგანტურ კენგურუებს თითო ნაშიერი ებადებათ, მაშინ ფოცხვერის, სიასამურის, მურა დათვის ბუნაგებში, როგორც წესი, 2-3 ნაშიერი იბადება; მგლები, კურდღლები და ციყვი შობენ 3-დან 8-დე, ვირჯინიის opossum 8-დან 18-დე. პლაცენტიანებისთვის ახალშობილთა მაქსიმალური რაოდენობა ერთი ბუნაგიდან, მაგ. ჩვეულებრივი ტენრეკის მდედრის ბუნაგში ნაპოვნია 32 ემბრიონი, ხოლო მეორემ დამწყვდეულ მდგომარეობაში იმშობიარა და გამოკვება 31 პატარა. (ამასთან, ეტენრეკის მდედრის ძუძუს რაოდენობა შეიძლება იყოს მხოლოდ 29-დე, ნებისმიერ ძუძუმწოვარზე მეტი რაოდენობა). მრავალი სახეობისთვის დაფიქსირდა გამრავლების სიდიდის დამოკიდებულება გეოგრაფიულ ფაქტორებზე. ამდენად, გრძელკუდიანი სუსლიკის ნაშიერის საშუალო სიდიდე იზრდება სამხრეთიდან ჩრდილოეთის მიმართულებით, და შეადგენს: დასავლეთ მონღოლეთში 4.0; ბაიკალის რეგიონში 6.9; ცენტრალური იაკუტიაში 8.2. ირმის ზაზუნა, რომელიც ბინადრობს ამერიკის შეერთებული შტატების დასავლეთით ეს იცვლება სიმაღლის ზრდასთან ერთად: 1.0-1.5 ათასი მეტრის სიმაღლეზე ის უდრის 4.6; 1.7-2.0 ათას სიმაღლეზე 4,4; 2.5-3.0 ათას მ. სიმაღლეზე 5,4; 3,2 ათასი მეტრის  სიმაღლეზე 5.6.

kveba rZiT

ქალის სარძევე ჯირკვლების ზრდა და მიწოდების დრო ორსულობის პერიოდში აღწევს მაქსიმალურ განვითარებას. ლაქტაციის პირველ დღეებში სარძევე ჯირკვლებში დგას სქელი და ბლანტი სითხე შედარებით იზრდება რძის ცილა და ვიტამინები. შემდეგ შეიცვალა რძე, ქიმიური შემადგენლობა, რომელშიც გაივლის ახლოს ოფლის შემადგენლობა და სხვა ჯგუფების ძუძუმწოვრები იძენენ მის თავისებურებებს და მერყეობს საკმაოდ ძლიერად. ქვემოთ მოცემულ ცხრილში არის მონაცემები ცალკეული სახეობების, რომლებიც წარმოადგენენ სხვადასხვა ჯგუფების კენგურუს და პლაცენტის:

ფაქტობრივად, ქიმიური შემადგენლობა რძის ოდნავ განსხვავებული და ინდივიდუალური წარმომადგენელია ერთი და იმავე სახეობის (ცხრილი გვიჩვენებს საშუალო მონაცემებს). ამიტომ განსაკუთრებით მაღალია ენერგეტიკული ღირებულება, ან კალორია, რძე, ზღვის ძუძუმწოვრების - pinnipeds და ვეშაპისებრთა; ჩლიქოსნებიდან ის აღწევს მაღალი ღირებულებებს ჩრდილოეთ ირმებში. ლაქტაციის ხანგრძლივობა სხვადასხვა სახეობის ძუძუმწოვრებში მერყეობს ფართო სპექტრში. პატარები უკვე 7-8 დღის მერე იწყებენ ბალახის ჭამას, დედის რძის მღებას კი აგრძელებენ. მღრღნელების და მტაცებლების ლაქტაცია გრძელდება შედარებით მოკლე დროში, ხოლო ჩრდილოეთ ირმებში ეს გრძელდება 4-5 თვე, ძროხა და ცხენებში 9-10 თვე, моржа-ში მინიმუმ ერთი წელი.

axalgazrdebis aRzrda

დამოუკიდებელ კვებაზე გადასვლის შემდეგ მისი ზრდა საგრძნობლად ფერხდება. ზრდის ტემპი მკაცრად დამოკიდებულია ძუძუმწოვრების ცხოვრებაზე და გარემო პირობებზე. მკაცრი პირობები, დამახასიათებელი გარემოს თამაშზე და მაღალ ცხოველებზე, ითხოვს ლეკვების სწრაფ განვითარებას. ამდენად, ჩრდილოეთში ახალშობილ ირემს უკვე პირველ დღეს შეუძლია დაიცვას დედა, ხოლო კეთილშობილური ახალშობილი ირემი ამას არ გააკეთებს, სანამ არ გახდება კვირის. ძალიან სწრაფად იზრდება ღამურები  და ბევრი მღრღნელები, ხოლო დათვის ბელების განვითარება მიმდინარეობს ნელა.

ძუძუმწოვარ ახალგაზრდა პირმშოზე ზრუნვა ძირითადად მოდის ქალზე, რადგან ამოძრავებთ დედის ინსტიქტი, მიუხედავად  ზოგიერთი სახეობისა, განსაკუთრებით მონოგამიური, დაკავშირებულია მამრთან. ქალი ინახავს მათი ბავშვებისთვის რძეს, მისი სხეულის სითბოს, ამშვენებს ბუდეებს და ბაროუსს, საჭიროების შემთხვევაში გადააქვს ახალ ადგილას, იცავს მტრისაგან, სჯიან დაუმორჩილებლობისათვის. განსაკუთრებით დამახასიათებელია ძუძუმწოვრებში სისტემატური ტრეინინგი ახალგაზრდებთან მშობლებში დაგროვილი ინდივიდუალური გამოცდილების პირმშოზე გადაცემის.

sezonuri movlenebi

ძუძუმწოვრები, ტერიტორიებზე მცხოვრები მძიმედ გამოხატავენ სეზონის შეცვლას, ნათლად გამოხატულია ცხოვრებაში წლიური ციკლის ადაპტაციის სეზონური ცვლილება ბუნებრივი გარემოში. როგორც წესი, მშობიარობის ვადა ემთხვევა ყველაზე ხელსაყრელ პერიოდs (ცხოველებისთვის ჩრდილოეთით და ზომიერი განედი არის გვიან გაზაფხულზე და ზაფხულის დასაწყისში). ევოლუციის პროცესში ამ ფაქტმა გამოიწვია მათ შორის ხანგრძლივობა ორსულობის), და პერიოდი დაწყვილების, რომელიც დამახასიათებელია კონკრეტული ტიპის ან სხვა სახეობისთვის. ლეკვების გამოჩენას, ჩვეულებრივ წინ უსწრებს ადგილმდებარეობის არჩევა, განსაკუთრებით მოსახერხებელი გამრავლებისთვის და ახალგაზრდის აღზრდისთვის. ამ პერიოდში თითქმის მუდმივად ხდება გადამფრენი სახეობების გადაადგილება საცხოვრებლად, მათი ცხოვრება ხდება კიდევ უფრო საიდუმლო. ახალგაზრდების აღზრდის შემდეგ, მათი საცხოვრებელი მუდმივი არ არის, ისევ გადატანა - ადგილში, სადაც მდიდარია საკვებით.

ადაპტაცია  რომელსაც განიცდიან ძუძუმწოვრები ზამთარს (ზოგჯერ - სხვა არასახარბიელო წლის პერიოდს) მრავალფეროვანია. ბევრი ცხოველი შემოდგომაზე აგროვებს ცხიმის მარაგს, ამდენად, კანქვეშა და შინაგანი ცხიმი შეადგენს ივნისში 10-15 გ, აგვისტოში 750-800გ. ხშირად ცხოველები გაივლიან ლინკებში, როდესაც იშვიათად იცვლება ზაფხულის ბეწვის  სისქე, და მრავალი სახეობის ზაფხულში tёmnookrashennyh კურდღლის ბაჭიების, თეთრი მელას, თრითინას და სხვ. ზამთრის ბეწვი თეთრია, რაც ხდის ცხოველს ნაკლებად შესამჩნევს თოვლისგან. გარდა ამისა, ზოგიერთი წარმომადგენელი ასრულებს მნიშვნელოვან სეზონურ მიგრაციას სამხრეთში(ჩრდილო ირმები, კურდღლის ბაჭიები, მელიები და სხვა), სხვები იმარაგებენ საკვებს (ტყის თაგვი, მემინდვრიები, ვირთხები, ციყვები და სხვა) ბევრი ჩლიქოსნები, ტურა, მღრღნელები ერთად ზამთარში უფრო დიდ ჯგუფებად ერთიანდებიან ძროხა, flocks).

ბევრი ძუძუმწოვარი იძინებს ზამთარში, რომელიც ამცირებს იმ პერიოდში ენერგიის ხარჯს, როდესაც საკვების მოპოვება რთულია. არსებობს ზამთრის ძილი სურვილისამებრ ძილი), რომლის დროსაც იცვლება მეტაბოლიზმის დონე, სხეულის ტემპერატურა და სუნთქვის აქტიურობა მცირდება დათვი, ენოტის ძაღლები, ენოტები, მაჩვი, ჩრდილოეთ ნაწილების მათი ჰაბიტატები) და ზამთრის ძილის ძლიერი დაბუჟებით და სხეულის ტემპერატურის მნიშვნელოვანი შემცირებით და მეტაბოლიზმის ინტენსივობით (ზღარბი, ღამურები, ციყვი, ზაზუნა). ზოგიერთი მღრღნელისთვის ცნობილია და ზაფხულში ელოდება მშრალ პერიოდს.

qceva da inteleqti

saerTo qcevis maxasiaTeblebi

ძუძუმწოვრების დამახასიათებელი უმაღლესი ნერვული აქტივობის მაღალი დონის განვითარებას აყალიბებს მათი საქციელი. პირველ რიგში, შედარებით სხვა დიდი ხერხემლიანის სირთულე და მობილობა ძუძუმწოვრებში პოულობს ინსტინქტურ საქმიანობას. მექანიზმები, რომლებიც ეფუძნება მარტივ უპირობო რეფლექსს და რთული კომბინაციებს (ინსტიქტს). მეორე,ძუძუმწოვრებს, განსაკუთრებით მაღალი პლაცენტის მახასიათებელს მათი ტვინის თანდაყოლილი მაღალი ხარისხის განვითარებით, ახასიათებს უნარი გამოხატოს დახვეწილი ანალიზი და აღქმა გარე მოვლენის, რა თქმა უნდა, მოვლენების განვითარების განჭვრეტა განაპირობა რეფლექსებმა და ინდივიდუალური გამოცდილების დაგროვებამ.

ძუძუმწოვრების ქცევის თავისებურება, ჩანს მათი ცხოვრების. სხვადასხვა სფეროში. ბევრი მათგანი აქტიურად იყენებს სხვადასხვა ტიპის თავშესაფარს - დასასვენებელ ადგილს, ტურის თავდასხმებისგან თავდაცვას და გარემოს არასახარბიელო მოვლენების გვერდით ავლას, საჭმლის მოგროვებასა და შთამომავლობის აღზრდას. ყველაზე სრულყოფილი ტიპის თავშესაფარი მუდმივი ბაროუსი, ხშირად განსხვავდება რთული სტრუქტურით. ასე რომ, მაჩვი გასათხრელად ხშირად მთელ სისტემაში გადადის, მდებარეობს რამდენიმე სართულებში და მათ შორის მობუდარ კამერაში, ნორკის გვერდით, გამოიყენება როგორც უბორნია, ნორკის სავენტილაციოდ.

ზაზუნას ნორკა მოიცავს საჭმლის მარაგის ტევად შენახვას (5-დე ერთში). ასეთი საწყობი აქვს ასევე в норах даурских пищух, ნაცრისფერი მემინდვრიებს, ველის пеструшек-ბს, ბევრ песчанок და სხვა ჯგუფის მღრღნელებს.

ნორკა თახვის, ондатры, выхухолей ეს გადაჯაჭვული სისტემაა გალერეის წყალქვეშა ადგილმდებარეობის, უფრო მეტიც, ქვედა კამერები წყლით სავსეა; არსებობს მობუდარი კამერა და ნორკის სავენტილაციო. ამდენად, თახვი და ондатры-სთვის ხელმისაწვდომია ციცაბო გათხრები კლდეებში, ხოლო დაბალი დაჭაობებულ სანაპიროებზე ისინი აშენებენ საცხოვრებლად გუმბათოვანს გუმბათები ტოტებისა და მცენარეთა ფუძეთაგან. იმ შემთხვევაში, თუ წყლის დონე წყალსაცავში არასტაბილურია, თახვები არეგულირებენ წყლის დონეს, აამაღლებენ მოჭრილი ხის ფესვებით, ტოტების და ბუჩქნარის ჯებირებით ეს არის კარგად ნაცნობი მაგალითი ძუძუმწოვრების კომპლექსის სამშენებლო საქმიანობისა (სიგრძე ასეთი კაშხლის, როგორც წესი, არის 20-30მ, გამონაკლის შემთხვევაში 600მ). ხანდახან თახვები არღვევენ კანალებს, რაც გაკეთებულია მსუბუქი ხისგან.

მცირდება ბევრი ძუძუმწოვრების შარდის წვეთი, განავლის ან სურნელოვანი ჯირკვლების   ჰაბიტატი   მათ დაკავებულ  ტერიტორიებში მერყეობს, რითაც შექმნეს  "სიგნალი სფეროში.". თუმცა, ისინი ხშირად სასტიკად იცავენ თავიანთი მიწას  სხვა ცხოველების შეჭრისგან; მაგალითად:  თახვების  ბრძოლა საკუთარ ტერიტორიაზე ოკუპაციისთვის  ხშირად მთავრდება სიკვდილით  უცხოს ნაკბენის გამო. ამავე დროს,  იკვეთება ეტიკეტირება  და იმას ნიშნავს, რომ შეამსუბუქოს შიდა დაძაბულობა: საზღვრის დამრღვევი აშკარად იქცევა ფრთხილად  და მზად არის დაიხიოს  უკან,  როდესაც ცდილობს დაიცვას საკუთარი ნივთები.

მნიშვნელოვანი სირთულეები იწყება განსხვავებული ქცევის ძუძუმწოვრების დაწყვილების სეზონში. ხშირად ქალი ეთამაშება მამაკაცს, იღებენ სპეციალურ პოზას. მამაკაცის ყურადღებას იპყრობს ქალი დამახასიათებელი ჟესტებით და ხმებით (ტირილი, კბილების წკაპუნი, ფეხები დარტყმა ადგილზე). მრავალი სახეობაა დამახასიათებელი მამაკაცის  ბრძოლის ქალის დაპყრობაში. ირმის და ბევრი სხვა  полорогих ასეთი ბრძოლა იღებს ფორმას, არშიყობის ტურნირები რქების გამოყენებით, ვიდრე ჩვეულებრივი (მაგრამ არა ყოველთვის) ასეთი ტურნეები მთავრდება ტრაგიკულად.

ძუძუმწოვრებს ახასიათებს ძალიან ინდივიდუალური. თამაში, განსაკუთრებით პატარებს, თამაში ეხმარება შეიძინონ სასარგებლო უნარები და იგი ემსახურება, როგორც საშუალება კონსოლიდაცია  მოახდინონ ოჯახის ჯგუფებში და სხვა გაერთიანებების ცხოველებთან. თამაშის დაწყებისას ულვი და ძაღლი წინ უძღვის თამაშს თათებით მიწის დაპრესვაზე, რომელიც არ ხდება სხვა სიტუაციებში და მიუთითებს, რომ მოსალოდნელია მისგან გამომდინარე აგრესიულ ქმედებები ყველა სახის თამაშზე. მაიმუნები ასეთ შემთხვევებში, მიმართავენ სხვა სახის თამაშს.

ერთადერთი გზა, რათა თავიდან აიცილონ მტაცებელნი მცირე და  საშუალო ძუძუმწოვრებისთვის - დამალვა ან გაქცევაა. თუმცა, არსებობს ტაქტიკის სხვადასხვა ვარიანტი. ამდენად, კურდღელი, ხტუნვით გადადის, გაუგებარი ხმებით, აკეთებს «вздвойки» (попятные თავისი გადასასვლელებით) და სკიდკა’’ (დიდი ნახტომი  სხვა მხარეს); მიღებული რთული კვალის შედეგად კურდღელი აბნევს მტერს.

socialuri organizacia

გართულებები შიგასახეობრივი ურთიერთობების ძუძუმწოვრების მრავალ სახეობებში იწვევს დროებით ფორმირებას ან მუდმივი პირთა ჯგუფის ერთობლივი ძალისხმევით გარემოს რესურსების გამოყენებას და დაცვას მტრებისგან.

იმ ძუძუმწოვრებში, რომლის კვების წყაროები ძალიან მიმოფანტულია და საცხოვრებლად აქვთ მუდმივი თავშესაფარი, როგორც წესი, ცხოვრობენ ერთი ან ოჯახის  ცხოვრების წესით. ეს არის ერთჯერადი, მწერიჭამია, მღრღნელები და ბევრი მტაცებელი; პრიმატებს შორის - ყველაზე ქვედა პრიმატი და ახალი მსოფლიო მაიმუნი, გიბონსი და ორანგუტანები.

დიდი ზომის ცხოველები, განსაკუთრებით ჩლიქოსანი ცხოველები, ხასიათდება მოთხოვნით მომთაბარეობის ფორმირებით ცალკე ან კლანთან. სოციალური ორგანიზაციებისათვის ტიპიურად ხელმისაწვდომია ასეთი ჯგუფების რთული სტრუქტურა, დაკავშირებული ერთი რანგის პირებთან, იძენს განსხვავებული პოზიციას ჯგუფში, "გაბატონებული" (ლიდერი), «სუბდომინანტები»  და "ემორჩილება" ხოლო დომინანტები კარგავენ წოდებას შეცდომის შემთხვევაში, დაავადების ან ძლიერი მოწინააღმდეგის გამოჩენისას. ზოგიერთ ჯგუფებში იგეგმება განყოფილების გამიჯვნა. მაგალითად, მოვლენები) მამაკაცი ლომები ძირითადად დაკავებული არიან ჰაბიტატის ტერიტორიის დაცვით უცხოელთაგან, ხოლო ქალები დაკავებულნი არიან საკვების შეგროვებით და ახალგაზრდა ცხოველებზე ზრუნვით. ზოგიერთი მტაცებელი (მაგალითად, აფთართან) კლანი დაფიქსირდა მატრიარქატის: ქალი უფრო ძლიერია, ვიდრე მამაკაცი და დომინირებს მათზე.

ლომები ერთადერთი ოციალური ცხოველები, კატებს შორის. სხვა მტაცებლებთან ერთად ცხოვრობს მგელი, ზოგჯერ რამდენიმე ოჯახი ერთიანდება ერთობლივი ნადირობისთვის (აფრიკული ველური ძაღლი, წითელი მგლები). მგლების ერთობლივ ნადირობისას მონადირეების პასუხისმგებლობა მკაფიოდ ნაწილდება და მათი ქმედებები კოორდინირებულია: ერთი ბიძგი შემდგომი მოქმედებისთვის, სხვები თავს დაესხმება მას, ჩაუსაფრდება ან მოუჭრის მას გზას. აფრიკული ველური ძაღლები დიდი ცხოველებზე ერთობლივი ნადირობისას ასევე კოორდინაციას უწევენ მათ ქმედებებს: დევნის დროს ლიდერები ალტერნატიულად ცდილობენ თანაბრად გაიყონ დევნის სიმძიმე, დაჭრილი ძაღლი გაუშვან უკან კუთხეში, სწრაფი მასშტაბით გზა გადაუკვეთონ მსხვერპლს. ზრდასრული ძაღლი არ არის ჩართული ნადირობაში, იცავენ არასრულწლოვნებს, თუმცა, საქმე იყოფა ყველზე. მოქმედებს სამწყსოს და ვეშაპები, ანტილოპა იმპალა, უძველესი მაიმუნების და ზოგიერთი სხვა სახეობა მსგავსი სოციალური ორგანიზაციის, ითხოვს სხვადასხვა ასაკის მარტოხელა მაიმუნებს  და ჰარემი ითხოვს ქალის კონტროლს ერთი მამრი მაიმუნისას, შედარებით დიდი ჯოგი ხანდახან 100-დე და კიდევ მეტი) ერთად გამოხატული იერარქიაში ცხოვრობენ სხვა ძველი მსოფლიოს მაიმუნებთან პავიანები (гамадрилы, бабуины, анубисы). აქ, დომინანტური მამრს აქვს ხელმისაწვდომობის უფლება ქალზე და საკვები; ამიტომ гамадрил ნახირს, როგორც წესი, ერთი მამრი ლიდერი ხელმძღვანელობს, ამისათვის პავიანების ჯგუფი, როგორც წესი, baboons, როგორც წესი, დომინანტური მამაკაცები ერთიანდებიან და როგორც Anubis დაიკავებს შუალედური პოზიციას.

გორილები ცხოვრობენ მცირე ჯგუფებად (5-30 პირი) ამ ჯგუფებშია მამრობითი ლიდერი, ერთი ან რამდენიმე ახალგაზრდა მამრი მაიმუნი, რამდენიმე ზრდასრული ქალი და პატარები. იერარქიული ურთიერთობები აქ გამოიხატება ბილიკების კარგად დაცვით, ამისთვის ლიდერი არის ხელმძღვანელი ჯაჭვი. დანარჩენი ლიდერი ისე იქცევა, როგორც მფარველი, მაგრამ არა დესპოტი და განსხვავებით hamadryas ეს ჩნდება ლიდერის ჰარამხანაში: ურთიერთობები გორილებში ნებაყოფლობითი ხასიათისაა შიმპანზე ცხოვრობს პატარა ოჯახით, ან პატარა ჯოგთან; კონკრეტული იერარქია ჯგუფში შემავალ პირებს შორის არ აღინიშნება. ჯგუფების ასეთი ცხოვრების წესი სახე ხელს უწყობს საკვების ძებნას, მიგრაციას და  მტრისგან დაცვას. არის შემთხვევები, როცა ანტილოპას კლანი, მალულად ვაშენებ «сомкнутом строю» გამოეკიდა გეპარდებს. და ქმნიან დახურულ წრეს შიგნით მათი ხბოები და ზრდასრული ცხოველების გარეთ; ბოლოს წარმატებული თავდაცვა მტაცებლებიდან გაგრძელდება რქებითა და ჩლიქებით. ინდოეთის კამეჩის ნახირი, ზონდირება ვეფხვის ბილიკი, მოდის გაგიჟებით და მჭიდრო წყობა მტრის გატარების, სანამ თქვენ არ დაწევიხართ  მტაცებელს ან არ დაკარგავთ მის ხმას. აფრიკის კამეჩები, მოქმედი მეგობრული ნახირი, შეუძლია მიიპყროს ყურადღება რბენით თითქმის ამაყი ლომების.

შუალედური პოზიცია თითოეულს შორის და კომუნიკაბელური ცხოვრების წესი იღებს ძუძუმწოვრების ცხოვრების წესს, ფორმირების კოლონიები: დედოფალი, ღამურები, ზოგიერთი მღრღნელები (კურდღელი, ღამურები, ციყვი, сурки ,ჩინჩილა და სხვ.); მტაცებლების კოლონიებს შორის ცხოვრობენ сурикаты. აქ ცხოველები, იმყოფებიან მჭიდრო თანაცხოვრებიაში და მუდმივი კომუნიკაციაში, აქვთ თავისი ინდივიდუალური და ოჯახური უბანი, მაგრამ ეს არის დაყოფილი ცალკეულ ჯგუფებად, მაგრამ არ კარგავს თავის მთლიანობას. კოლონიები შეიძლება შეიცავდეს რამდენიმე ათობით ან ასობით ცხოველებს; განსაკუთრებით დიდი კოლონიები, ითვლის მრავალი ათასობით ცხოველს, დამახასიათებელია ღამურების. ჩემპიონი ამ ურთიერთობის არის ბრაზილიელი კუდიანები: სამხრეთ ამერიკის შეერთებული შტატების ზოგიერთ გამოქვაბულებში ისინი აყალიბებებენ კოლონიებს 20 მილიონამდე - ყველაზე ბევრი დედამიწაზე არის კასეტური ძუძუძუმწოვრები.

inteleqti

უმაღლესი დონის ინტელექტით გამოიყოფა ყველა ჯგუფებს შორის ხერხემლიანი ძუძუმწოვრები, რაც გამოიხატება უპირველეს ყოვლისა, პროგრესული განვითარებით თავის ტვინის ნახევარსფეროებში, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დონე მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვადასხვა ტაქსონომიური ჯგუფების ძუძუმწოვრების ჯგუფისგან. ერთ-ერთ მაჩვენებელი გონებრივი განვითარების, კარგად გამოყენებადი ძუძუმწოვრებში, ეს არის ფაქტორი цефализации (ტვინის წონა დამოკიდებულია მთელი სხეულის წონის თანაფარდობაზე). ამ მაჩვენებლით წამყვანი ადგილი უკავია ადამიანს, ხოლო მეორე დელფინებს, სადაც ეს მაჩვენებელი დაახლოებით ორჯერ ნაკლებია.

praqtikuli mniSvneloba

ბუნების მნიშვნელობა ხერხემლიანებს შორის, მხოლოდ ძუძუმწოვრებს შეუძლიათ დაეუფლონ ფართოდ დედამიწის ყველა ეკოსისტემებს. ბიოცენოზის მიწის და ზღვას დაიკავებს ეკოლოგიური ნიშა როგორც პირველადი მომხმარებელი მცენარეული საკვების, ასევე მტაცებელი ცხოველების. ხერხემლიანებს შორის, მხოლოდ ძუძუმწოვრები და ბიომასას წყლებში არიან учепёрым თევზები, ხოლო მიწაზე იკავებენ პირველი ადგილს. მცირე ძუძუმწოვრები განსაკუთრებით მემინდვრიები და თაგვები) შეუძლიათ სიმჭიდროვით მიაღწიონ 100-200 ცხოველტა რაოდენობას 1 ჰა; რაოდენობა მსხვილი ჩლიქოსნების და მტაცებელი ცხოველების, არ აღემატება 1-5 1000 ჰა-ზე. დანერგვა ზედა ბმულების წარმოადგენს კვების ქსელებს, ძუძუმწოვრებს აქვს გავლენა მცენარეების ევოლუციაზე. ზოგიერთ მცენარეთა იზრდება ეკალი და ფოთლები და ნაყოფში წარმოიქმნება შხამიანი ალკალოიდი, რომელიც ხელს უშლის ჭამას. სხვა სახის მცენარეთა ადაპტირებული  გავრცელებული თესლით და ხილის საშუალებით ძუძუმწოვრები: ჩვენ ვსაუბრობთ ან თესლის გამოჩენაზე ან ნაყოფი გაცხარებულ ქედებზე და კაკვები (კაუჭები) (ჩერედა, agrimony) რათა მიიკრას ბეწვი ცხოველების, ან ყურადღების მიპყრობას ამ უკანასკნელის ფერის, არომატი და გემო ხილის. ბევრი თესლი არ კარგავს ცხოველთა მომნელებელი ტრაქტის გავლის მეშვეობით მათი გაღვივებას, ხოლო калины თესლი და როუენი კი იზრდება: საჭმლის მომნელებელი წვენი გაიხსნება მცენარეული თესლის გარსით.

ძუძუმწოვრების საქმიანობა დიდწილად განსაზღვრავს სტაბილურობის ბიოცენოზისის. ამგვარად, უდაბნოსა  და სტეპებში გადაშენება ან განადგურება роющих მღრღნელების მემინდვრიების, есчанки). იწვევს გაფართოებას რამდენიმე სახეობის მცენარის, მრავალწლიანი ნარგავების და ერთწლოვანი სახეობის რაოდენობის შემცირებას ეფემერები, რომ გაფართოვდეს საძოვრები. ზოგიერთი ძუძუმწოვრებს (ძირითადად მღრღნელებს) აქვთ მნიშვნელოვანი ეპიდემიოლოგიური მნიშვნელობა, უკვე ინფექციების გამომწვევების მატარებლები, სახიფათო ადამიანებისთვის და სხვა ძუძუმწოვრებისთვის შავი ჭირი, ტულარემიის და ა.შ.

dacva gareuli ZuZumwovrebis

საფრთხე  არსებობს სხვადასხვა გვარის, სახეობის ან ქვესახეობის subspecies ძუძუმწოვრებს შეუძლიათ იყოს როგორც ბუნებრივი (ბუნებრივი კატასტროფები, კლიმატის გლობალური ცვლილება) და ანთროპოგენური (მტაცებლური თევზაობა, გარემოს დაბინძურების, ჰაბიტატის განადგურება) ფაქტორები. ზოგიერთი დამახასიათებელი პლეისტოცენია ფაუნის დაბადების მამონტის და მარტორქის ევრაზიაში, კბილებიანი милодон და გიგანტური მიწის ленивцы (мегатерий, мегалоникс, милодон), ამერიკაში, DIPROTODON ავსტრალიაში გადაშენდა (ადამიანის არ  ჩარევის გარეშე) გამყინვარების  დამთავრების ბოლოს (10-12 ათასი წლის წინ).ისტორიულ პერიოდში გაქრა დიდი ძუძუმწოვრების 100-ზე მეტი სახეობა, მათ შორის 33 სახეობა 1700 წ., 39 სახეობა XVIII-XIX სს. და დაახლოებით 40 სახეობა XX საუკუნის პირველ ნახევარში. მათ შორის: (უკანასკნელი წარმომადგენელი გარდაიცვალა ლვოვის რაიონში 1627 წ.) ზღვის ძროხა (მისი უკანასკნელი წარმომადგენელი მოკლეს 1768 წ. ბერინგის კუნძულზე), квагга (ბოლო квагга გარდაიცვალა 1883 წელს ამსტერდამის ზოოპარკში), Tarpan (ბოლო მდედრობითი Tarpan-სა გარდაიცვალა მოსკოვის ზოოპარკში 1880 წ.).

komerciuli mniSvneloba

ნადირობა წარმოადგენს ადამიანის საქმიანობის ერთ-ერთი უძველესი ფორმას. როგორც გვიჩვენებს ცხოველთა ძვლების ანალიზი, ნაპოვნი ადამიანის სადგომებში ქვედა პალეოლითის ერაში, ამ დროს ძირითადი ობიექტები ნადირობის იყო: ტროპიკული ზონაში ანტილოპა, გარეული ხარი, ტაპირები, ბეჰემოთები, სპილოები; უფრო ჩრდილოეთ რაიონებში ბიზონი, ქურციკი, ირემი, გარეული ღორი, ველური ცხენები, მამონტი, шерстистые носороги, მღვიმის დათვი, მღვიმის ლომები. ეს ცხოველები იყო წყარო ხორცის, ცხიმის, ძვლის ტვინის და ტყავი ტანსაცმელის დამზადების უმეტეს რაიონებში  რისი  საფუძველიც  იყო ეკონომიკა, იგი აქამდე ინარჩუნებს გარკვეული მნიშვნელობას. ამჟამად, უდიდესი რაოდენობის სახეობაა, რომელიც ემსახურება სამრეწველო ობიექტებს და სპორტულ ნადირობას, ეს ეხება მტაცებელ ცხოველებს, მღრღნელებსა და ჩლიქებიან ცხოველებს.

რუსეთში, ყველაზე დიდი განვითარება მიიღო ბეწვეულმა. ბეწვის მოპოვებამ, ბეწვეულისა და ბეწვის ნედლეულის მისაღებად გამოიყენება 50-ზე მეტი სახეობის ძუძუმწოვარი. კომერციულად ყველაზე დიდი მნიშვნელობისაა ციყვი, სიასამური, ონდარტი, მელა. დამზადებულია რუსეთში და თევზჭერით წარმოებული მათი ხორცისა და ტყავისგან. განაწილებულია წარმოება ლოსის, ჩრდილოეთის ირემის, საიგის, ირემის, შველის,გარეული ღორის. ინტეგრირებული ნადირობის დანერგვამ  შექმნა მრავალი სამრეწველო და სპორტული ნაგებობები, რისთვისაც იქნა გამოყოფილი დახურული სანადირო ფართი 100 მილიონი ჰექტარი.

აღსანიშნავია, ასევე საზღვაო ძუძუმწოვრებზე ნადირობა. ნადირობა ზღვის ცხოველებზე: მორჟები, eared და ნამდვილი тюленей, ზღვის წავი, ვეშაპები უკვე დიდი ხანია ტრადიციული ეკონომიკის საფუძველზე  გამოიყენება სანაპირო ჩუჩქეტის, კორიაკის, ესკიმოსთა, ალეუტური. ახალ წარმოების საზღვაო ცხოველების მოპოვება რუსეთში ხორციელდება სპეციალურად აღჭურვილი გემებით, რითაც წარმოების ზომა შეზღუდულია საერთაშორისო ხელშეკრულებებით.

cxovelTa meurneoba

XIX საუკუნის ბოლოს გაჩნდა და მოიპოვა მნიშვნელოვანი განვითარება დროთა განმავლობაში ეკონომიკის ახალი ფილიალმა ბეწვის მეურნეობამ. ისინი ვარაუდობენ ბეწვის ცხოველების გამოყვანას-სიასამურის, ნორკის, მელიის, песца, ნუტრიის ცხოველთა ფერმაში, სადაც ცხოველები არიან მოთავსებული გალიებში. პირველი ექსპერიმენტი ამ განზავების განხორციელდა 1895 წელს კანადაში ვერცხლის შავი მელა, ეს არის ძალიან იშვიათი ბუნებაში. რუსეთში  XX საუკუნის მე-2 ნახევარში  ცხოველთა ფერმებში წარმოებულმა ბეწვეულის წილმა, მნიშვნელოვნად გადააჭარბა მიერ ნადირობით წარმოებულ ბეწვეულის წილს. მოკლევადაში მიზნობრივი სელექციური სამუშაოს დროს დაიწყო გამოყვანა მთელი რიგი ახალი სახეობის, მათ შორის სხვადასხვა ფერის ნორკასი: ლურჯი, თეთრი, კრემისფერი და სხვა. სხვა ცხოველებისგან  ფერმაში გამოყავთ ხალებიანი ირემი, ირემი და ლოსი.

Zinauri ZuZumqovrebi

დიდი ნაწილი შინაური სახეობის ცხოველების ეხება ძუძუმწოვრებს, და მათ შორის - ჩლიქოსანი. შინაური სახეობის სხვა ჯგუფებს შორის წარმომადგენლები არიან კურდღელი (სახლის კურდღელი), მღრღნელები (ზღვის გოჭი), მტაცებლები (ძაღლი, კატა, фретка) და ცხენის ოჯახის წარმომადგენლები (ცხენი,ვირი). მოშინაურების და მისი მიზანმიმართული  სელექციური სამუშაოს  ჩატარებამ შინაურ ცხოველებში მნიშვნელოვანი განსხვავებები გამოკვეთა მათ ველური წინაპრებთან: ასე რომ, პირუტყვი და ღორები მნიშვნელოვნად გაიზარდნენ წონაში და პროდუქტიულობით, ისინი ძალიან განსხვავდებიან ზომით და გამოჩნდა დაკვეთით სხვადასხვა ჯიშის ძაღლები და კატები. თუმცა, მათი მორჯულებულის ჩატარების ზღვარი დუნედ წარიმართა და შინაური ფორმით ყოველთვის არ არის შესაძლებელი. ამიტომ დამატებითი მოქმედების დრო და ადგილი მოშინაურების არ უნდა ჩაითვალოს საბოლოოდ. პირველი შინაური ცხოველი გახდა ძაღლი, კიდევ სხვა შინაური და ზემო პალეოლითის და მის დასაწყისში, რაც დასტურდება 2008-2013 წწ. გამოქვეყნებული ბელგიაში ,გოიას მღვიმეში ნამარხი ნაშთების დნმ-ის ანალიზის შედეგად. ასაკმა რომელმაც შეადგინა 31.7 ათასი. წელი, და ძარცვას ალტაის გამოქვაბულში, რომელთა ასაკი განისაზღვრება 33 ათასი წელი) იგი თავდაპირველად ცხოველებს დარაჯობდა, მაგრამ მალე გამოიყენეს ნადირობაში. დღეისათვის ძაღლის ჯიშების გამოყენებულია ადამიანის მიერ  სხვადასხვა მიზნებისათვის, რომელმაც გადააწარბა გადააჭარბა 350; ხოლო საერთაშორისო კინეოლოგიური ფედერაცია აღიარებს 343 მათგანს. კარგა ხნის შემდეგ იყო შინაური კატა. ზოგადად ითვლება, რომ ეს მოახდინეს  ბადარის ნეოლითური კულტურის მატარებლებმა (ზემო ეგვიპტეში, V ათასწლეულამდე ჩ.წ.) კატა, გამოიყენება სასოფლო სამეურნეო კულტურების ქერის და ხორბლის  მოსავლის დასაცავად მღრღნელებისგან. სტატუსი რომელიც შეეხება ადრეულ ხანას და აპოვნია (კვიპროსი, პალესტინა) რჩება საკამათო; ხშირად ეს დასკვნები რჩება მხოლოდ როგორც მტკიცებულება მოშინაურების ადრეული მცდელობებისა. ჩლიქოსანი ცხოველების მოშინაურება დაიწყო ახლო აღმოსავლეთის მხრივ მეზოლითურ და ნეოლითურ და გამოიწვია მეცხოველეობის განვითარება სოფლის მეურნეობა ერთ-ერთი უძველესი ფორმაა ნაყოფიერი ეკონომიკის. შინაური ჩლიქოსანი ცხოველი გახდა ძირითადი წყარო ხორცის, რძის, ბამბის  და ტყავის, გამოიყენება სატრანსპორტო და ტვირთმზიდ ცხოველებად. თანმიმდევრულად იყვნენ  შინაური: ცხვარი (პარკინგი ჩრდილოეთ ერაყში, X-IX ათასწლეულების ადრე ჩ.წ/აღ), ჯიხვი (პარკინგის განჯ-დარა დასავლეთ ირანში, IX ათასწლეულში ჩ.წ/აღ), ძროხა (Dzha'de El Mugara ჩრდილოეთ სირიაში, VIII ათასწლეულში.ჩ.წ/აღ), ღორი (ჩაიონიუს დასახლება სამხრეთ  აღმოსავლეთ თურქეთში, ბოლოს VIII ათასწლეულში. ჩ.წ/აღ); გარეული ღორის ნაშთები,  მანამდე Халлан-Чеми-ს ადრინდელი აღმოჩენილი და რამდენიმე სხვა ადგილები დიდად არ განსხვავდება, არ არის ლაპარაკი მოშინაურებაზე, არა მხოლოდ შემცირებაზე). შემდგომ პერიოდში მოიცავს ცხენის მოშინაურებას (სტეპური და აღმოსავლეთ ევროპის ტყის ველი)  of horse (VI ათასწლეულში. ჩ.წ/აღ), осла (სირია, V ათასწლეულის 1-ლი ნახევრამდე ჩ.წ/აღ), ორკუზიანი (ცენტრალურ აზიაში, V ათასწლეულის მე-2 ნახევრამდე  ჩ.წ/აღ.) და ერთკუზიანი აქლემი (არაბეთი, IV ათასწლეულამდე. ჩ.წ/აღ). მოგვიანებით, არსებობს ახალი ცენტრები მოშინაურების. ანდეს, მე-III დასაწყისში და II ათასწლეულშის ბოლოს ჩ.წ/აღ. შინაური ლამა(რომელშიც შედის ლამა, რომელიც გამოიყენება), თარიღდება ლამას, როგორც ტვირთის ცხოველი) და викунью (ალპაკის წინაპარი, ბამბის მომცემი); I ათასწლეულში. ჩ.წ/აღ. აქ უკვე იყო შინაური გვინეის ღორი, რომელიც გახდა რეგიონში ძირითადი ხორცის წყარო. სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიაში გამოჩნდა მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის ჯიშები: ინდოეთის კამეჩი(სავარაუდოდ- III ათასწლეულში ჩ.წ/აღ). гаял ველური წინაპარი - гаур-ის) და Banteng. ტიბეტის პლატოს ტერიტორიაზე III ათასწლეულში ჩ.წ/აღ. იყო შინაური як.მეორე ათასწლეულის შუალედში ჩ.წ/აღ. ეგვიპტეში გამოჩნდა ტყის хорьк-ის ფორმის შინაური фретка, ხოლო საფრანგეთში I ათასწლეულში ჩ.წ/აღ. უკვე იყო შინაური კურდღელი. ციმბირში იყო შინაური  ჩრდილოეთის ირემი, მაგრამ დრო არ არის ცნობილი: ზოგიერთი ავტორი ათარიღებს ირმების საწყისს  გვიან ნეოლითურში (III ათასწლეულში. ჩ.წ/აღ), სხვები რკინის ხანის დასაწყისიდან (I ათასწლეულში. ჩ.წ/აღ.). გაითვალისწინეთ, რომ სრულად შინაური ცხოველები ითვლება იმ სახეობებში, რომლებიც ექვემდებარება ადამიანს, და თავისუფლად ძლებს ტყვეობაში. ამდენად, ინდური სპილო, უკვე დიდი ხანია გამოიყენება სამხრეთში და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის სხვადასხვა სამუშაო ადგილებში, ეს არ ეხება იმ შინაურ ცხოველებს, რომელიც ტყვეობაში, თითქმის არ რეპროდუცირდება.

sxva sferoSi ganacxadi

რიგი ძუძუმწოვართა სახეობის თაგვები, ვირთხები, ზაზუნები, გვინეის  ღორი, კურდღელი, ძაღლი, სხვადასხვა მაიმუნი გამოიყენება ცხოველების ფიზიოლოგიური, გენეტიკური და სამედიცინო ლაბორატორიული კვლევის ჩატარების დროს.

ბოლო წლების განმავლობაში მნიშვნელოვნად გაიზარდა სხვადასხვა ძუძუმწოვრები, რომელიც მოქმედებს, როგორც შინაური ცხოველები. (ძაღლი, კატა, კურდღელი, გვინეას ღორი), ადამიანი იყოლიებს სახლში დეკორატიული თაგვებს და ვირთხებს, ოქროსფერ და ჯუჯა ზაზუნებს, ჩინჩილ;ა, ზღარბს და სხვ.

istoriis Seswavla

ძუძუმწოვრების ისტორიის მეცნიერული შესწავლა მიდის ,,ზოოლოგიის მამა" არისტოტელესთან, რომელიც შესულია წიგნში "ცხოველების ისტორია", "ცხოველების წარმოშობა", "ცხოველების ნაწილები", მან მოუტანა ყურადღება ხმელთაშუა ზღვის ძუძუმწოვართა მრავალ სახეობას. მათ სტრუქტურას და ცხოვრებას, თავისებური გამრავლება და განვითარება ძუძუმწოვრებს. ეს არ აერთიანებს მათ ერთ ტაქსონად და განიხილება, როგორც ორი ხუთი ძირითადი ჯგუფიდან (ე.წ ხერხემლიანები): ,"ცოცხალმშობიარე ოთხფეხა" და "ცოცხალმშობიარე უფეხოები"(ვეშაპები).

შუა საუკუნეებში  ცხოველთა სამყაროს ცოდნის  მიმართ ინტერესი  შემცირდა, მაგრამ მკვეთრად გაიზარდა  ახალ დროში. განსაკუთრებით შეუწყო განვითარების ზოოლოგიის ძუძუმწოვრების  ოპერაცია. რეის  და Linnaeus, განსაკუთრებით შეუწყო ხელი ძუძუმწოვრების განვითარებას Ray და Linnaeus ზოოლოგიამ, რომელშიც იყო დასაწყისში თანამედროვე კონცეფცია ბიოლოგიური ფორმით, სისტემა ცხოველთა სამყაროსი და თვით კლასი ძუძუმწოვრების კლასში. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ჟ.კიუვიე და ე.ჟოფრუას სამუშაოებს Saint-Hilaire, განავითაროს ტიპოლოგიაში კითხვები და ჩამოყალიბა კონცეფცია ორგანიზმის სტრუქტურული გეგმა და ძუძუმწოვრების კლასის. ტაქსონომიის დეტალური სტრუქტურა. კიუვიემ დასაწყისში დააყენა ძუძუმწოვართა პალეონტოლოგია.

ძუძუმწოვრების სისტემატიკაში წვლილი ასევე შეიტანეს ბ. ლასელედმა, კ. ილლიგერმა, ა. ბლენვილმა, ლ. ოკენმა. ძირითადი საფუძვლები ძუძუმწოვრების ემბრიოლოგიას  ჩაიყარა  კ.ფ.ვოლფმა და კ.მ.ბერმა.

ჩ.დარვინის ნაშრომმა "სახეობათა წარმოშობა" (1859) აღნიშნა  დასაწყისში ძუძუმწოვრების გარდაქმნა ზოოლოგიაში (ტერიოლოგია), ევოლუციის ცნებების საფუძველზე. ამ პერესტროიკაში (გარდაქმნაში) აქტიური როლი ითამაშა ტ. გეკსლიმ, უ.ფლაუერმა, ე.გენკელმა, ვ. ო. კოვალევსკიმ, და ასევე  ამერიკული სასულიერო სკოლებმა, რომელიც ჩამოყალიბდა ამერიკის ბუნების ისტორიის მუზეუმის ბაზაზე: ე. კოგმა, გ.ოსბორნიმ, უ. გრეგორნიმ, შემდეგ ტრადიცია ამ სკოლაში გააგრძელა ჯ. გ. სიმპსონმა და მ. მაკკენნამ. 1910 წ. გამოქვეყნებულმა ძუძუმწოვართა ოსბორნიმ (სისტემები) და გრიგოლმა ძალიან თანმიმდევრულად შეინარჩუნეს ევოლუციური სისტემატიკის პრინციპები. ძუძუმწოვართა ნერვული საქმიანობის შესწავლის საფუძველზე, ი. მ. სეჩენოვმა, ი. პ. პავლოვმა, ჩ. ს. შერინგტონმა ჩაუყარა საფუძველი თანამედროვე ნეიროფიზიოლოგიას.

XX საუკუნეში არის სასულიერო კვლევების სპექტრის გაფართოება. აქტიურად აგრძელებენ ძუძუმწოვართა გენეტიკის საკითხის შესწავლას, მათი ეკოლოგიის, მოსახლეობის დინამიკის. შედეგები ტერიოლოგიის უფრო მეტად გამოიკვეთება გამოყენებით სფეროებში (ნადირობა ცოდნა, საფერმერო, მეცხოველეობის, და ა.შ.).

ძირითადი ეტაპები ძუძუმწოვრების ტაქსონომიის გაჩნდა  სიმპსონის გამოჩენისას (1945), ევოლუციური ტაქსონომიის პრინციპების საფუძველზე და მაკკენნის სისტემით (1975 მოგვიანებით არაერთხელ დამუშავებული) პირველი მაკროსისტემა მხოლოდ შემდეგი კლასის cladistic დარწმუნებაა. 1960წ შემდეგ, თეორიული არსენალი ძუძუმწოვართა ტაქსონომიის მოიცავს ტექნიკის მოლეკულური ფილოგენეტიკის მეთოდს. თავიდან, ფილოგენეტიკურ ხეები აშენდა ციყვის თვისებების ანალიზის საფუძველზე და 1977 წელს დნმ თანმიმდევრობის ეფექტური მეთოდების გამოჩენის  შემდეგ - ძირითადი ანალიზი ნუკლეოტიდების თანმიმდევრობების შედეგად, თავის მხრივ XX-XXI საუკუნეებში ცნებები ძუძუმწოვრების ნათესაობის ჯგუფების გადიან მნიშვნელოვანი ცვლილებებს.

1996 წელს დაიბადა ცხვრის მამა-პირველი კლონირებული ძუძუმწოვარი. ცხვარი იყო მოპოვებული თერაპიული კლონირების მეთოდის მიერ: ზრდასრული ცხვრის სომატური უჯრედების ბირთვი განთავსებული იქნა სხვა ცხვრის უჯრედების ბირთვზე და მოხდა ჰიბრიდული უჯრედების სტიმულირება ელექტრო შოკით, მას შემდეგ, უჯრედებმა  დაიწყო დაყოფა. ამავე blastula ეტაპზე მოხდა გადანერგვა მესამე ცხვრის საშვილოსნოს და დაიბადა ცხვარი (Dolly) ეს მეთოდი გამოიყენება კლონირებისათვის სხვა ძუძუმწოვრებში. დღეისათვის იყო წარმატებით კლონირებული ისეთი ძუძუმწოვრები, როგორიცაა თაგვი და ძროხა (1998), თხა (1999), მაიმუნი-რეზუსი, гаур და ღორი (2000), კატა და კურდღელი (2002), ცხენი, ჯორი და ვირთხა (2003), ძაღლი და ბანტენგი (2005), თრითინა (2006), კამეჩი, მგელი და ირემი (2007), აქლემი (2010) და სხვა.